Exameron

colligatur inquit aqua in collectionem unam. una aquarum iugisque et continua congregatio est, sed diuersi sinus maris, ut quidam de scriptoribus forensibus ait. namque Pontus maris nostri sinus amplissimus meritoque in diuersis locis diuersa sunt nomina, quia uocabula aquis ex regionum uocabulis adhaeserunt, una autem [*]( D ) congregatio aquarum, eo quod iugis unda atque continua ab indico mari usque ad Gaditani oram litoris et inde in mare rubrum extremum circumfuso orbem terrarum includit oceano; interius quoque Tyrreno Hadrias, Hadriae cetera maria miscentur nominibus distincta, non fluctibus. unde pulchre habes quia deus congregationes aquarum uocauit maria. ita et una est generalis collectio, quae dicitur mare, et multae collectiones, quae maria pro regionibus nuncupantur. sicut enim multae [*]( E ) terrae ut Africa Hispania Thracia Macedonia praecanent Aegyptus Gallia atque Italia pro regionum appellantur uocabulis et una est terra, ita multa dicuntur pro locorum appellationibus [*]( 3 Bas. 88 AB (36 E 37 A) 10 Cic. Tim.. cf. Plat. Tim. p. 24 sq. 13 Bas. 85 BC (35 E 36 AB) 19 Gen. 1, 10 ) [*]( 4 hadriaticum N (h exp. %MB) adriaticum II pontium (8. 1\' ponticum) Brux. 5 ellespontum liMB hellespontum cet. atlanticum P m2 in mg. et (at in ras.) M athianticum Crnl PM\' athlianticum V athlanticum Cm3 cet. 18 regione P et (corr. m3) C (tn2) G lo mare C gaditani oram (horam G m2 [in quo gadithani] MS) G vi2 N\'MS gadethanorum C (gadith. m3) P et m1 G gaditanorum B litora m2 CP 16 extremum circumfuso scripsi extremo circumfusa Brux. extremo circumfusum m2 GWL extrema circumfuso G% m1 cet. orbem VN\' et m2 GP orbe cet. 17 adrias adriae II 22 hispania (hi 8. u.) m3 (\' m2 GP tracia CN\'B tratia GPV machedonia CViiM\'B )

Nunc quia de una collectione diximus, illud occurrit, utrum, [*]( F ) cum per omnem fere terram et super terram fuerint aquae diffusae per uallestria agrorum, concaua montium planitiemque camporum, modo aequoris fusa congregatio una potuerit omnes illas aquas recipere atque exinanire terras, quae ante fuso per uniuersum flumine stagnabantur. praecanent si ita operta erant omnia — non enim diceret \'uisa est terra\\ nisi retectam uellet [*]( 39 A ) locis omnibus demonstrare —, si diluuium Noe tempore abscondit et montes, quando aquarum iam et super caelos et infra firmamentum fuerat facta discretio: quanto magis dubitaiidubitari non potest etiam montium uertices illa superfusione latuisse ? quo igitur illa omnis aquarum redundantia deriuata est? quae receptacula eam tam continua atque conexa absorbere potuerunt? de quo multus nobis potest sermo subpetere.

primum [*]( B ) quia potuit creator omnium et ipsarum terrarum spatia diffundere, quod aliqui ante nos confirmantes propria posuerunt sententia. ego quid facere potuerit non praetermitto: quid fecerit, quod aperte scripturarum auctoritate non didici, quasi secretum praetereo, ne forte etiam hinc alias sibi quaestiones requirant. adsero tamen secundum scripturas quia potuit locorum humilia et camporum aperta diffundere, sicut ipse ait: ego ante te ambulabo et montes planos [*]( C ) [*]( 1 Psalm. LXXXVIII 12 sq. 4 Iob 38, 8 13 Gen. 7, 20 27 Esai. 45, 2 ) [*]( 3 tu fundasti om. II 7 aquae diffusae C diffusae aquae (atque G) GPVMSB diffusa quae 91M\' diffusa eaque M\' 9 effusa M congregatione IIWB (ne del. GB) congregationem UM\' 11 erunt C (corr. m3) 13 diluuium m3 C m2 CN diluui (diluuii S) et MS diluuii Caw. ml cet. 15 dubitari GPVWS et m2 B dubitare B ml cet. 21 diffundere C (e pr. ex i m3) 22 et p. 70, 1 facere C (e pr. ex i m3) 23 auctoritatem (m del.) CP dedici C (corr. m3) 24 praeterio C (corr. m3) )

stagna, quae non miscentur fluctibus, ut Larius et Benacus, Albanus quoque aliique plures: quomodo una congregatio aquarum? sed quemadmodum dicitur quia fecit deus duo [*]( E ) luminaria, id est solem et lunam, cum sint utique et stellarum lumina, ita et una congregatio dicitur, cum sint plurimae; neque enim adnumerantur quae non conferuntur.

\'Sed, ut uidetur, quoniam de mari loquebar, aliquantum [*]( F ) exundauimus: ad propositum reuertamur et consideremus quid sit quod ait dominus: congregetur aqua in unam congregationem et appareat arida et non dixit (terra). quod praeclare positum quis non aduertat? terra enim potest et luto esse permixta, aquis madida, cuius species superfusis [*]( 4 Bas. 85 B (86 A) 8 Bas. 85 D, 88 A (86 CD) 21 Bas. 88 C (87 A) ) [*]( 4 uerrere N\'MS 5 poat inausum add. ditum C (ortum ut uidetur ex t ditum) intentatum C intemp??tatum (es exp. m2) G 6 brittanias GN\' britannias FN et ml M (brittannias m2) frementi G m2 N 7 pabulis II 8 colligat C (i ex e) 9 tyberiadi IIB lacuique (om. qui) 0 10 portubusque MS partibusque cet. 11 augusti m2 ex agusti GP agusti CU\' 13 misceantur N\'MS lairus CP et (corr. m2) G benacus MS et m2 CG buenagus C ml uenacus Gml cet. 19 uideatur N\' loquebar C (e ex i m3) loquebamur N\'B aiiquantulfl il\' (ld ex m m2) 20 consideremus C (e alt. ex i m2) 21 una congregatione SCM\' congregationem unam V 22 dixerit N )

habet ergo terra propriam qualitatem suam, sicut et singula elementa habent; nam et aer umidam qualitatem et aqua [*]( C ) frigidam et ignis calidam. et hoc est principale proprium elementis singulis, quod ratione colligimus. conprehendere autem sensibiliter et corporaliter si quiescentibus, uelut conexa et composita repperimus, ut sit terra arida et frigida, aqua frigida et umida, aer calidus et umidus, ignis calidus et siccus. et sic sibi per has iugales qualitates singula miscentur elementa. [*]( 6 Psalm. LXXXXnil 5 7 Baa. 89 A (37 CD) 15 Psalm. CVI 33 17 Bas. 89 B-D, 92 A (37 E, 38 A-C) ) [*]( h 1 arida C (i in raa. m3) 2 siccabilis C (h m3) siccabilis G (m2 flicca abilis) PVB S cultoribus C cultoris G (corr. m2) P 7 aridft <7 (4 ex a mJ) 9 que C m3 qug G m2 qui CG ml 14 ariditatS C (ê ex e m3) 15 desertum G mii YB 18 nmidam G ml CP humidam tt\' (h eatp.) G m2 cet. 19 principale et C (et 8. u. m2) 20 collegimus C (corr. m2) 21 conexe om. et II (conexe*, teras. C) 23 nmida GWM\' hnmida 21 (h 8. w. m2, cet. umidus$1 \'M humidus 91 (h 8. u. m2) cet. )

huc autem progressi sumus, quia scriptura ait quod deus uocauentuocauerit terram aridam, hoc est quia quod principale eius est nuncupauit proprietate naturae. naturalis enim proprietas [*]( F ) siccitas est raptura; haec ei praerogatiua seruata est. principalis ergo siccitas. subest etiam ut sit frigida, sed non praeferuntur secunda primis. ut autem umida sit, aquarum id adfinitate sortitur. ergo illud suum, istud alienum: suum, quod arida, alienum, quod umida. auctor itaque naturae quod primo donauit hoc tenuit, quia istud ex natura, illud ex causa. ex principalibus igitur, non ex accidentibus terrae debuit proprietas definiri, ut secundum praerogatiuam qualitatis eius informaretur nostra cognitio. [*]( 14 Gen. 1, 10 20 Bas. 92 A (38 BC) ) [*]( 1 aridae et frigidae lIIS arida et frigide (e alt. m3 in ras.) C aride (om. et frigidae) V arida (arida* (?) et frigida cet. aequalitatis C (ae eras.) PU\'M\'B aequalitate G (-te ex tis m2) et m2 21 (-ti ml) 3 umidus U\'M humidus cet. aqua C (a pr. 8. u., & ex a m3) 4 rigoris CGPMS amoris N\' humoris cet. 5 umido %\'M\'M humido cet. 6 natura C 7 elementium C (i eras.) 8 umore U\'M humore cet. calore C (a ex 0 m2) 11 horum II 12 CTOIXIA nMSB CTOIXA cet. 16 est om. N\'B 17 t\'errae G m2 P 19 umida 9FM humida cet. id om. N 20 istud G m2 N sicud C sicut G ml PV 21 umida U\'M\' humida cet. auctor itaque MS auctoritatequae CM\' auctoritateque GPVU auctoritasque U\' auctor ita$eque B 24 definire C (corr. m3) )

Et uidit deus quia bonum.

non praeterimus quia aliqui [*]( 41AB ) nec in Hebraeo putant esse nec in ceteris interpretationibus quia congregata est aqua in collectiones suas et apparuit arida. et uocauit deus aridam terram et collectiones aquarum uocauit maria. cum enim dixerit deus quia factum est sic, satis esse putant uocem operatoris ad celebratae operationis indicium. sed quia in aliis quoque creaturis habet et definitionem praeceptionis et repetitum operationis uel indicium uel effectum, ideo nos non putamus absurdum id quod perhibetur additum, etiamsi [*]( c ) ceteris interpretibus uel ueritas doceatur subpetere uel auctoritas; multa enim non otiose a septuaginta uiris Hebraicae lectioni addita et adiuncta comperimus. uidit ergo deus quia bonum mare.

etsi pulchra sit species huius elementi, uel cum surgentibus albescit cumulis ac uerticibus undarum et cautes niuea rorant aspargine uel cum aequore crispanti clementioribus auris etblando serenae tranquillitatis purpurescentem praefert colorem, qui [*](D ) eminus spectantibus frequenter offunditur, quando non uiolentis fluctibus uicina tundit litora, sed uelut pacificis ambit et salutat amplexibus — quam dulcis sonus, quam iocundus fragor, quam grata et consona resultatio —, ego tamen non oculis extimatum creaturae decorem arbitror, sed secundum rationem operationis iudicio operatoris conuenire et congruere definitum.

bonum E igitur mare, primum quia terras necessario suffulcit umore, [*]( 1 Gen. 1. 10 Bas. 92 B (38 D) 2 Bas. 88 D, 89 A (37 C) 3 Gen. 1, 9 (LXX) 21 Bas. 92 B (38 DE) 23 Bas. 92 CD, 93 AB (38 E. 39 AB) ) [*]( 4 apparuit G (p pr. 8. u. m2) SB appareat C aparuit (a pr. s. rt. m2) P2l paruit cet. 8 creatoris C (v s. o m3) 12 ad (d eras.) C 13 ergo JV enim II 16 aspergine C m3 N 17 pnrporescentum G T purporescentem B purporascentem W purpurascentem MS praefret C (m3 praeferet) P (praefert m2) proferunt G (praefert m2) 18 expectantibus II effunditur Illi 19 pacificis C (fi ex fe m3) 20 io- V candus C (us ex os m3) iocundus M iucundus M\' 21 exultatio n extimatum C ml GPV aestimatum Cm3 P (corr. m1) cet. 24 umore U\'MS humore cet. )

; Quid enumerem insulas, quas uelut monilia plerumque praetexit, in quibus ii qui se abdicant intemperantiae saecularis resoluuntur fido continentiae proposito eligunt mundo [*]( 42 A ) latere et uitae huius declinare dubios anfractus? mare est ergo secretum temperantiae, exercitium continentiae, grauitatis secessus, portus securitatis, tranquillitas saeculi, huius mundi sobrietas, tum fidelibus uiris atque deuotis incentiuum deuotionis, ut cum undarum leniter adluentium sono certent cantus psallentium, plaudant insulae tranquillo fluctuum [*]( 2 et 6 Secundi sent. (Mullach Fragm. phil. gr. I 518 a, u. 15) 15 Bas. 93 B (39 CD) ) [*]( 1 haut 21\' et (h s. u. m2) GS haud F et M m2 aut M ml cet. 3 diriuatio C m1 GVS deriuatio C m3 PM delibatio N\'B conmeatum C ml GP commeantum G m2 conmeatuum C m3 cet. 6 uoluntatibus C (corr. m3) GP 7 ualetudinis MS et ml CP ualitudinis CP m2 cet. 8 laborantium GVW et (i s. u. m2) 91 (i exp.) S 10 hauritur C (i in rus.) quod C (d 8. u. m3) 12 frigescit C (e ex i m3) 18 terrenS C (4 ex a m3) 14 fecundiat C (a s. ia m3) 16 hii Ctl (i alt. eras.) GPVB hi cet. 18 anfranctus C (u in ras.) anfranctos M\' anfrenatos 21 (corr. anfractos) 19 exercium corr. m3 C m2 P exercitium G (i alt. s. u. m2) 20 mundi huius N 23 plaudent C et (corr. m2) G )

det nobis illa dominus: successuum flamine propero ligno resoluuntur, tuto portu consistere, nequitiae spiritalis grauiora quam ferre possumus temptamenta nescire, fidei ignorare naufragia, habere pacem profundam et, si quando aliquid sit, quod graues nobis saeculi huius reuiuescunt fluctus, euigilantem pro nobis habere gubernatorem dominum Iesum, qui uerbo imperet, tempestatem mitiget, tranquillitatem maris refundat. [*]( D ) cui est honor et gloria laus perpetuitas a saeculis et nunc et semper et in omnia saecula saeculorum amen.

Discedente aqua conueniebat ut species terrae daretur et [*]( E ) gratia, ut inuisibilis et inconposita desineret esse. nam plerique etiam hoc dicunt esse inuisibile quod speciem non habet et ideo accipiunt terram inuisibilem fuisse, non quia uideri non [*]( 1 Bas. 93 B (39 D) 4 Bas. 93 C (39 D) 11 Bas. 93 C (89 E) 16 Matth. 8, 26 Luc. 8, 24 ) [*]( 1 choro C (ro ex ri) choro. V ymnis CGPS 5 ingredientis MS et m2 GB ingredientes C m3 ingrediens ml CGB cet. 7 stridet MS et m2 UM\' 11 nobis Diu. (n ex u) uobis eet. dominus illa VN successum GV successQ* 81 flamine scripsi flamina MS flumina cet. propero scripsi properi C ml prospero C m3 V et (ro ex ra) B prosperum GPAM1 prosperorum WMS 12 totum C ml (tuto m3) toto G (corr. m2) M\' portum (m exp. m3) CP 13 ferre non possumus II, fort. nos possumus 16 gubernatorg C (torê in ras. minoris spatii) 18 et pr. om. %M\'SB 19 et om. 81 \'MS in om. 81M\', per B 20 discindente C (corr. m3) 21 gratiam C (m eras.) desineret C (de m3 ex dis, ut uidetur) 23 uideri C (ri ex re) )

audiamus uerba ueritatis, quorum series salus est audientum. prima enim illa uox dei singulis creaturis inpertita gignendis lex naturae est, quae terris in omne aeuum remansit, futurae successionis datura praescriptum, quemadmodum uel generandi uel fructificandi in reliquum usus adolesceret. prima itaque germinatio est, quando nascentia uidentur erumpere, deinde [*]( 43 A ) cum eruperit et profecerit germen, fit herba; herba quoque ubi paululum processerit, fit faenum. quam utilis, quam uehemens uox: germinet terra herbam faeni, hoc est ipsa per se germinet terra, nullum alterius quaerat auxilium, non cuiusquam indigeat ministerio.

solent enim plerique dicere: nisi clementior solis calor tepefecerit terras et quodam modo radiis suis fouerit, non poterit germinare terra. et propterea gentes[*]( B ) diuinum honorem deputant soli, quod uirtute caloris sui terrarum penetret sinus sparsaque foueat semina uel rigentes gelu uenas arborum relaxet. audi ergo deum uelut hanc uocem emittentem: conticiscat ineptus sermo hominum, qui futurus est, facessat uana opinio. antequam solis fiat luminare, herba nascatur, [*]( 5 Gen. 1, 11 Bas. 93 D (40 A) 8 Bas. 96 A (40 AB) 18 Bas. 96 AB (40 C) ) [*]( 4 ut CPUM\'MSB et G (ut m2) nĮ\' 8 audientium N 10 omnem C (m eras.) GP 12 adolisceret corr. m3 C m2 GPS& 14 proficerit (profecerit B) et erumperet (erumperit, m eras. B) N\'B proficerit C (corr. m3) P proficeret G (corr. m2) 15 paulolum C (v 8. 0 m3) P (lo 8. u.) N\' paululum cet. processerat C (corr. m3) adoleuerit N\'B 18 cUtiusquam C fort. solent autem 19 quodad C quodad GP et (in quibus modQ) VWM\' 20 fouerit C (0 post add.), om. V 24 conticescat C m3 U et 2(1 m2, VMSB conticiscant G (n del. m2) facessat uana C (t 8. ras. et u m3) )

iunior est herbis, iunior faeno.

et forte miretur aliqui, cur prius pecori pabulum quam [*]( D ) cibus homini sit creatus. in quo primum profundum dei debemus aduertere, quod etiam minima quaeque non neglegat, [*]( E ) sicut in euangelio sapientia dei dicit: respicite uolatilia caeli. quoniam non serunt neque metunt neque congregant in horrea, et pater uester caelestis pascit illa : nonne uos pluris estis illis? cum enim illa pascantur dei gratia, nemo sibi debet de sua industria et uirtute blandiri. deinde quia simplicem uictum et naturalem cibum reliquis cibis debuit anteferre. hic enim sobrietatis est cibus, reliqui deliciarum atque luxuriae, hic communis omnibus animalibus cibus, ille paucorum. exemplum itaque frugalitatis, [*]( F ) magisterium parsimoniae est herbae simplicis uictu holerisque uilis aut pomi contentos esse omnes oportere, quem natura optulit, quem liberalitas dei prima donauit. ille salubris, ille utilis cibus, qui morbos repellat, qui resecet cruditates, nullo hominum partus labore, sed diuino effusus munere, sine satione fruges, fructus sine semine, tam dulcis et gratus, [*]( 8 Bas. 96 B (40 D) 11 Matth. 6, 26 19 Bas. 96 C (40 D) ) [*]( 2 conualiscat (corr. m2) CIIW 4 terram N\'B et (corr. terras) M 5 usuum P et (u tert. eras.) CG 7 est postea add. G 8 mirentur\' CPM (hi m2) N\'B aliquis C (a s. «. eras.) et (s s. 11. m2) GS cur nMSB quod N\' pecori C (o ex u m3) 14 pluris (i ex e) CGWMB plures PF21 pascuntur GVU\'M et ml S (a m2 in mg.) 20 olerisque II 21 contemptos C (corr. m2) V contemptus G (corr. m2) P contentus UM\' omnis G (-es m2) 23 utilis G (uti in ras.) cruditates MS crudelitatis ml CG crudelitates m3 C m2 G cet. (el eras. 91\') 24 partus N\' (paratus 91 m2) B operatus C m3 S operatur M m1 opertus C ml Mm2 cet. 25 fruges C (e ex i m3) semine C (e pr. ex i m3) tam s, et m2 91 )

Quid autem creaturae huius adtexam miraculum et sapientiae [*]( 44 A ) operatricis exprimam argumentum ? in hac enim germinum specie et illo uirentis herbae munere imago est uitae humanae et naturae condicionisque nostrae insigne quoddam spectatur et speculum elucet. illa herba et flos faeni figura est carnis humanae, sicut bonus diuinitatis interpres organo suae uocis expressit dicens: clama. quid clamabo? omnis caro faenum et omnis gloria hominis ut flos faeni. aruit faenum et flos decidit, uerbum autem domini manet [*]( B ) in aeternum. dei sententia uox humana est. deus dicit: clama, sed in ipso Esaia loquitur. ille respondit: quid clamabo? et tamquam quid loqueretur audisset adiunxit: omnis caro faenum. et uere; uiret enim gloria hominis in carne quasi faenum et quae putatur esse sublimis exigua quasi herba est. praematura ut flos, caduca quasi faenum germinat uiriditatem in specie, non in fructu soliditatem, hilarioris uitae quasi flos praetendens rigenti, breuiore [*]( C ) spatio occasura sicut herba faeni, quod priusquam euellatur arescit. quae enim firmitudo in carne. quae salubritas potest esse diuturna?

hodie uideas adulescentem ualidum, pubescentis aetatis uiriditate florentem, grata specie suauique colore: crastina die tibi faciem et ora mutatus occurrit et qui pridie tibi lautissimus decorae formae uisus est gratia alio die miserandus apparet aegritudinis alicuius infirmitate resolutus. [*]( D ) [*]( 4 Bas. 97 C (41 D) 9 Esai. 40, 6-8 22 Bas. 97 CD (41 DE) 24 Uerg. Aen. I 658 ) [*]( 1 uolnmtate C (corr. m3) uoluntati GF&M\' ad eras. C 2 mensis C 4 argumentum exprimam N hoc n (hac m3 C) 8 uocis C (i ex e) 18 post germinat add. uita II (uitae C m3) MSB uiridi- ▼ tatem (<li s. u.) m3 C m2 P 19 iocunditatera M 22 pubescent€ G i pubescentes PM 23 uiriditate IIB uirtute N\'MS suauique DB suaui N\'MS 24 faciem U m2 Atr. Uind. facie cet. ore M m2 S occurrit N\'S occurret cet. 25 lautisumus M lautisaimus S, om. eel. decorus G m2 )

atque [*]( 45 A ) utinam imitaremur hanc herbam, de qua ait dominus: germinet terra herbam faeni seminans semen [*]( 4 Uerg. Aen. VII 56 5 Sall. bell. Iug. 85, 10 12 Cic. Tusc. I 34 18 Bas. 100 A (42 A) 20 fortasse respexit Ennium (uel Lucilium) A. 509 M. 24 Uerg. Aen. I 164 sq. 27 Gen. 1, 11 ) [*]( 1 cruditas M crudelitas C (s in ras. 3 litt.) S (elitas in ras. min. spatii) cet. 4 cecidit II decidit N 8 adcidentis P et corr. m3 C m2 G 9 derelinquitur C (i alt. in ras.) 10 hominum N\' 22 operis V opibus Dionysianus Maurinorum 24 euanescit C (e alt. ex i m3) scenam S scenam cet. 26 ait C ti in ras., a extra tt.) 27 terram C (m eras.) )

non[*]( c ) agnoscis opus esse te Christi? manibus suis ut legimus te ille formauit: et tu, Manichee, alterum tibi asciscis auctorem. pater deus dicit ad filium: faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram: et tu, Photiniane, dicis quia in constitutiontfconstitutione mundi adhuc non erat Christus et tu, Eunomiane dicis quia dissimilis est patri filius. naninam si imago, non dissimilis utique, sed totum exprimens patrem, quem pater substantiae suae unitate signauit. pater dicit [*]( 1) ) faciamus: et tu cooperatorem negas. quod dixit pater filius fecit: et tu aequalem negas, in quo conplacuit pater.