Expositio Evangelii secundum Lucan

Simul etiam mouere non debet quod ait euangelista: non cognouit eam, donec peperit filium; illud enim uel idioma scripturae est — sicut habes alibi: et donec senescatis, ego sum. numquid post illorum senectutem deus esse desiuit? et in psalmo: dixit dominus domino meo: [*]( B ) sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos scabillum pedum tuorum. numquid postea non sedebit? uel quia qui causam agit satis putat quod causae est dicere, redundantia non requirit; satis enim est ei ut causam susceptam adstruat, incidentem differat. et ideo qui incarnationis incorruptum susceperat probare mysterium non putauit uberius persequendum uirginitatis Mariae testimonium, ne defensor magis uirginis quam adsertor mysterii crederetur. certe quando [*]( C ) [*]( 1 Matth. 5, 32 6 I Cor. 6, 16 8 Ps. 36, 30 14 Jlatth. 1, 25 16 Esai. 46, 4 18 PS. 109, 1 ) [*]( 1 sententia sit BC 4 obprobrium LX 5 ab alt. 8. u. m3, sed eras. P 6 iungitur Z 7 gratiae (e eras.) P 9 loquitur pr.] loquetur aE\'( iudicium eius loquitur ante ueritatem exp. m2 et 8. u. ante ueritatem add. et P 11 testificatio (ti pr. 8. u. m3) P 18 desiuit B (u eras.) desiit PL 20 scabillum aLX scabellum P (e ex i m3) B (e ex i m1) eet. 21 quia om. FOV, qm̄ G qui s. u. P agit (t in ras.) P discere C 22 ei ut] quod X 23 incedentem (i s. e pr. m3) P 25 prosequendum (pro ex per) V insequendum L )

didicimus seriem ueritatis, didicimus consilium: discamus et mysterium. bene desponsata, sed uirgo, quia est ecclesiae typus, quae est inmaculata, sed nupta. concepit nos uirgo de spiritu, parit nos uirgo sine gemitu. et ideo fortasse sancta Maria alii nupta, ab alio repleta, quia et singulae ecclesiae [*]( D ) spiritu quidem replentur et gratia, iunguntur tamen ad temporalis speciem sacerdotis.

[*](1,28 sq. ) Et ingressus ad eam angelus dixit: haue, gratia plena, dominus tecum, benedicta tu inter mulieres. ipsa autem, ut uidit eum, mota est in introitu eius.

disce uirginem moribus, disce uirginem uerecundia, disce uirginem oraculo, disce mysterio. trepidare uirginum est et ad omnes uiri ingressus pauere, omnes uiri adfatus [*]( E ) uereri. discant mulieres propositum pudoris imitari. sola in penetralibus, quam nemo uirorum uideret, solus angelus repperiret: sola sine comite, sola sine teste, ne quo degeneri deprauaretur adfatu, ab angelo salutatur. disce, uirgo, uerborum uitare lasciuiam; Maria etiam salutationem angeli uerebatur. [*](1,29) erat tamen inquit cogitans qualis esset haec [*]( F ) salu-

tatio, et ideo cum uerecundia, quia pauebat, cum prudentia, quia benedictionis nouam formulam mirabatur, quae nusquam lecta est, nusquam ante conperta. soli Mariae haec salutatio seruabatur; bene enim sola gratia plena dicitur, quae sola [*]( 4 Ephes. 5, 27 7 Apoc. 2, 17 24 Origenes hom. in Lucam VI (XIll 1816 a M.) ) [*]( 2 uterum mysterii, domini matrem ed. Rom. 3 didicimus pr. (di alt. s. u. m3) P dicimus B didicimus alt. (di alt. in u. ult. m3) P discamus (s pr. postea add.) B 4 et aC, om. cet. bene] uere y disponsata LX (desp. corr. π) ecclesiae scripsi ecclesia libri 5 innupta LOK innubta FV concepit (i s. e) P concipit a 8 temporis CX 9 sacerdoti X 12 introitum (m del.) P 14 mysterio (m in ras.) P 18 quodegeneri (e pr. s. u. m2) P quod generi L quod degeneri X (d pr. del. OXV) quod degenere E 21 tamen] enim ΕγΤ 25 plena gratia X )

[*](1,30-32 ) Et ait ei angelus domini: ne timeas, Maria; inuenisti enim gratiam aput deum. et ecce concipies in utero et paries filium et uocabis nomen eius Iesum.

hic erit magnus. dictum est quidem etiam de[*]( B ) Iohanne ab angelo quia erit magnus, sed ille quasi homo magnus hic quasi deus magnus; magnus enim dominus et laudabilis nimis et magnitudinis eius non est finis. et uere et ille magnus, quia maior inter natos mulierum propheta Iohanne Baptista nemo est. habet tamen maiorem, quia qui minor est in regno dei maior est illo. magnus autem Iohannes. sed coram domino et magnus Iohannes uinum et siceram non bibit, hic cum [*]( C ) publicanis et peccatoribus manducat et bibit. ille abstinentia meritum colligat, cui potentia nulla naturae, Christus autem, cui naturaliter suppetebat delicta donare, cur eos declinaret, quos abstinentibus poterat praestare meliores?

simul mystice non dedignatur eorum conuiuium, quibus daturus est sacramentum. hic ergo manducat, ille ieiunat, utriusque populi typus: in illo ieiunat, in hoc pascitur. sed ieiunauit et [*]( D ) [*]( 10 Luc. 1, 15, Origenes homo in Lucam VI (XIII 1816 a-c M.) 12 Ps. 144, 3 14—16 Luc. 7, 28 18 Luc. 1, 15 19 Marc. 2, 16, Luc. 5, 30 ) [*]( 1 nulli P (a 8. i m2) L 3 quid intersit inter in ras. L inter (ter 8. u. m2) P 5 in uirgine p. a. gratia om. L 6 gratia pudoris augetur PB 7 ei aCX, om. cet. dni in ras. P (fort. ex dl), dni ad eam EJrT 10 erit] enim erit EJrT 12 hic q. d. magnus om. P 14 uere et] uere est G uere est et ΕγΤ 18 iohannis (e a. i alt. m2) P bibęt (i 8. e) P 19 abstinentia (a alt. in ras.) G abstinentig Y 20 colligat (i s. a) m1 P, m2 B collegit 7 nulla potentia r 25 typus] sps PaBC )

neque te generationis humanae consuetudo in uitium trahat, ut putes non primum esse, quia filius est. [*]( E ) sequere scripturas, ut errare non possis. primus filius dicitur. lectum est etiam quia et solus pater, qui solus habet inmortalitatem et lucem habitat inaccessibilem, sicut legisti: et inmortali soli deo, sed neque primus ante patrem neque solus sine filio. si alterum negas, alterum adstruis: utrumque sequere et utrumque confirmas. non dixit: \'ego prior et ego posterior\', sed: ego primus et ego nouissimus. primus est filius et ideo coaeternus; habet enim [*]( F ) patrem, cum quo sit aeternus. audeo dicere: \'primus est filius sed solus non est\\ et bene dico et religiose dico. quid erigitis ad inpietatem, haeretici, aures? laqueos quos tenditis incidistis. primus est filius et solus non est: primus, quia cum patre semper, solus non est, quia sine patre numquam est. non ego hoc dico, sed ipse dixit: et non sum solus, quia pater mecum est. solus pater, quia unus deus, solus pater, quia sola diuinitas patris et filii et spiritus sancti, et [*]( 1286 A ) quod unum est solum est. solus pater, solus unigenitus, solus et spiritus sanctus; neque enim qui filius et pater aut qui pater et filius aut qui spiritus sanctus et filius. alius pater, alius filius, alius spiritus sanctus; legimus enim: rogabo patrem, et alium paraclitum dabit uobis. solus [*]( 4 Apoc. 1, 17 (2, 8); 22, 13 9 I Tim. 6, 16 11 I Tim. 1, 17 14 Apoc. 1, 17; 22, 13 21 Ioh. 16, 32 27 Ioh. 14, 16 ) [*]( 2 cerneres (s ex t) P 11 solo X (soli m2 FO) 13 adstrues πV destrues i 19 non est solus X 22 unus est LX 24 solęm (v s. e m2) P est] est et X 25 et pr. om. X 26 et pr. */, s. u. m3 P, est s. u. m2 *, om. cet. 26 alius pater / et (s. u. m2) V, om. cet. 27 et spiritus P-rL 28 dabit] mittet X )

bene ergo magnus; late enim funditur dei uirtus, late caelestis substantiae magnitudo porrigitur. nihil praescriptum, nihil circumscriptum, nihil emensum, nihil dimensum trinitas habet. non loco clauditur, non opinione conprehenditur, non aestimatione concluditur, non aetate uariatur. dedit quidem [*]( D ) dominus Iesus hominibus magnitudinem; in omnem enim terram exiuit sonus eorum et in fines orbis terrae uerba eorum, non in fines tamen mundi, non in fines caeli, non ultra caelos. at uero in domino Iesu omnia condita sunt in caelis et in terra, uisibilia et inuisibilia, et ipse est ante omnis et omnia in ipso constant. caelum aspice, Iesus illic est; terram intuere, Iesus adest; ascende uerbo in caelum, descende uerbo in infernum, Iesus adest. etenim si ascenderis in caelum, Iesus illic est; [*]( E ) [*]( 1 I Cor. 8, 6 6 Ioh. 1, 18 11 Sap. 7, 26, Ioh. 1, 9 14 Ioli. 14, 11 20 Ps. 18, 5 23 Coloss. 1, 16 sq. 27 Ps. 138, 8 ) [*]( 1 pater γL d§ cet. 3 testificabatur (ba exp. m3) P unus quam (u pr. eras.) P 4 esse nideatur X 6 nisi in u. extr. 8. u. tn3 P 8 hinc BL hic uG. 9 melior... uon est in ras. P 10 ei] et (0. m3 ei) P 15 ergo] enim P 17 nihil pr. in ras. P 20 enim om. C 21 exiit aX 22 caeli] scii 7 28 adenim X (ad 8. u. m2 K, atenim corr. F, etenim corr. V) )

Dixit autem Maria ad angelum: quomodo fiet [*](1,34)istud, quoniam uirum non cognoui? uidetur hic non credidisse Maria, nisi diligenter aduertas; neque enim fas est ut electa ad generandum unigenitum dei filium fuisse uideatur incredula. quo autem modo fieri posset — licet salua [*](1287 A ) praerogatiua sit matris, cui profecto fuit amplius deferendum, sed ut praerogatiua maior, maior etiam fides ei debuit reseruari - quo ergo fieri modo posset, ut Zaccharias, qui non crediderat, silentii condemnaretur, Maria autem, si non credidisset, spiritus sancti infusione exaltaretur? sed neque non credere Maria neque tam temere debuit usurpare, non credere angelo, usurpare diuina. neque enim facile erat scire [*]( B ) mysterium absconditum a saeculis in deo, quod nec superiores potestates scire potuerunt. et tamen non fidem rennuit, non officium refutauit. sed adcommodauit adfectum, [*]( 3 I Cor. 12, 3 6 Rom. 10, 6 sq. 24 Ephes. 3, 9, Coloss. 1, 26 ) [*]( 3 loquatur X 4 abyssos CGf abyssQ 0 abyssus cet. (-os corr. PBEF) 6 ascendet E 8 ex] a χ 9 deducere PaC c̣ạẹcaelestia P 14 cognosco Cf 17 possit Y potest X (possit m2 Y, posset in mg. F) 20 modo fieri Cllsinensis, Maurini 21 silentii (o s. i wt. m2) FO silentio BX 24 enim neque (siglis // supra positis) P nec enim G 26 rednait P renuunt L 27 spo.spondit B ////spondit (8 in ras. m2) Y spondit a ) [*]( XXXII. Ambr. para 4. ) [*]( 4 )

quanto temperatior ista responsio quam uerba sunt sacerdotis! haec ait: quomodo fiet istud? ille respondit: unde hoc sciam? haec iam de negotio tractat, ille adhuc [*]( C ) de nuntio dubitat. negat ille se credere, qui negat scire, et quasi fidei adhuc alium quaerit auctorem, ista se facere profitetur nec dubitat esse faciendum quod quomodo fieri possit inquirit; sic enim habes: quomodo fiet istud, quoniam uirum non cognoui? incredibilis et inaudita generatio ante audiri debuit, ut crederetur. uirginem parere diuini est signum mysterii, non humani. denique accipe inquit tibi signum; ecce uirgo in utero accipiet et pariet filium. legerat hoc Maria, ideo credidit futurum; sed [*]( D ) quomodo fieret ante non legerat; non enim quemadmodum fieret uel prophetae tanto fuerat reuelatum. tantum enim mandati mysterium non hominis fuit sed angeli ore promendum. hodie [*](1,35) primum auditur: spiritus sanctus superueniet in te, et auditur et creditur.

Denique ecce inquit ancilla domini; contingat[*](1,38) mihi secundum uerbum tuum. uide humilitatem, uide [*](E )deuotionem. ancillam se dicit domini, quae mater eligitur, nec repentino exaltata promissu est. simul ancillam dicendo nullam sibi praerogatiuam tantae gratiae uindicauit, quae faceret quod iuberetur; mitem enim humilemque paritura humilitatem debuit etiam ipsa praeferre. ecce ancilla domini; contingat mihi secundum uerbum tuum. habes obsequium, uides uotum; ecce enim ancilla domini [*]( 5 Luc. 1, 18 12 Esai. 7, 14 25 Matth. 11, 29 ) [*]( 6 se scire C 8 posset B et (e ex i) F 10 et a. U. m2 V, om. FOzt 11 audire ti a. e) PFr. et (-ri corr.) OV 12 signum tibi / 16-tanto enim B tantum P; tanti namque ed. Rom., tanti enim Maurini 17 ore (o 8. u.) P 23 promissu P (o s. u m3) L promissio X (i alt. exp. π, eras. V, promissione m2 FO) promisso cet. 28 enim om. P; )

apparatus officii est, contingat mihi secundum uerbum tuum conceptus est uoti. quam cito ergo etiam de [*]( F ) inpari condicione credidit Maria! quid enim tam inpar quam spiritus sanctus et corpus? quid tam inauditum quam uirgo praegnas contra legem, contra consuetudinem, contra pudorem, cuius carior cura est uirgini? Zaccharias autem non de inpari condicione, sed de senili aetate non credidit; nam [*]( 1288 A ) condicio congruebat. ex uiro et femina sollemnis est partus nec incredibile debet uideri, ubi natura concordat. cum enim aetas naturae sit, non natura aetatis, fit plerumque ut aetas inpediat naturam; non est tamen inrationabile ut minor cedat causa maiori et potior praerogatiua naturae usum inferioris excludat aetatis. huc accedit quod Abraham et Sarra filium in senectute susceperant et Ioseph filius senectutis est. quodsi quia risit Sarra reprehenditur, iustius condemnatur [*]( B ) qui nec oraculo credidit nec exemplo; Maria autem cum dicit: quomodo fiet istud, quoniam uirum non cognoui? non uidetur dubitasse de facto, sed de facti qualitate quaesisse. liquet enim quia faciendum esse crediderat, quae quomodo fieret interrogauit. unde et meruit audire: beata quae credidisti. et uere beata, quae sacerdote praestantior. cum sacerdos negasset, uirgo correxit errorem. nec mirum si dominus redemturus mundum operationem suam inchoauit a Maria, [*]( C ) ut per quam salus omnibus parabatur eadem prima fructum salutis hauriret ex pignere.

et bene quaesiuit quomodo fieret; legerat enim quia uirgo generaret, non legerat quemadmodum [*]( 13 Gen. 21, 2 14 Gen. 37, 3 15 Gen. 18, 13 20 Luc. 1, 45 ) [*]( 1 apparatus (p pr. s. u. m3) P 3 condicione] conceptione Py 5 praegnai (g s. u. m3, ns s. x m3) P praegnans cet. 8 solemnis PFG 12 praerogatio (deinde 2 uel 3 litt. erasae) P 13 huic G (i 8. u. m2) T (i in ras.) Er accedit (e ex i) m3 P, m1π accidit L sarra (r pr. eras.) OV, (r pr. exp. m2) CF sara BEfT 15 sarra (r pr. eras.) 0 (r pr. exp. m2) C sara BEFrT 19 licet (quet s. cet m3) P 23 incoauit Bn a 8. u. P maria (s. m2 matre) 0 matre X 25 pignere PmlL pignore 0 (e a. o m2) P m3 cet. 26 generaret (s. 4 conciperet m2) 0 conciperet ΕγΤ 〈sed〉 non ed. 1iom. ) [*]( 4* )

[*](1,39 sq. ) Exsurgens autem Maria in diebus illis abiit in montana cum festinatione in ciuitatem Iudae et[*]( D ) intrauit in domum Zacchariae et salutauit Elisabet.

morale est omnibus, ut qui fidem exigunt fidem adstruant. et ideo angelus cum abscondita nuntiaret, ut fides adstrueretur exemplo, senioris feminae sterilisque conceptum uirgini Mariae nuntiauit, ut possibile deo omne quod ei placuerit adsereret. ubi audiuit hoc Maria, non quasi incredula de oraculo nec quasi incerta de nuntio nec quasi dubitans de exemplo, sed quasi laeta pro uoto, religiosa pro officio, [*]( E ) festina pro gaudio in montana perrexit. quo enim iam deo plena nisi ad superiora cum festinatione contenderet? nescit tarda molimina sancti spiritus gratia.

discite et uos, sanctae mulieres, sedulitatem quam praegnatibus debeatis exhibere cognatis. Mariam, quae ante sola in intimis penetralibus uersabatur, non a publico uirginitatis pudor, non ab studio asperitas montium, non ab officio prolixitas itineris retardauit[*](. F ) in montana uirgo cum festinatione, uirgo officii memor, iniuriae inmemor, adfectu uigente, non sexu relicta perrexit domo.

discite, uirgines, non circumcursare per alienas aedes, non demorari in plateis, non aliquos in publico miscere sermones. Maria in domo sera, festina in publico mansit aput cognatam suam tribus mensibus; etenim quae propter officium [*]( 1289 A ) [*]( 1 Esai. 7, 14 23 I Tim. 5. 13 24 I Cor. 14, 35 ) [*]( 1 uirgo om. P 5 iodae ΕγΤ iudeae aG iudeae cet. 9 exemplo (v 8. 0 m3) P exemplum C sterelisque (i s. e alt. m3) P 16 sps sci X 17 praegnatibus mlPOV praegratibus F (in mg. praegnantibus), π (m2 praegrauidis) praegnantibus m3 P, m2 0 V cet. exhibere (h s. u. m3) P 23 uirginis (-es m3) P sedes a domos X (F in mg. aedes) 25 aera B seria P (i exp. et 8. m3 id est tarda) a (i exp.), γLV (i eras.) cet. festinat LX (t eras. FV) 26 suam etiam P et (om. aput cognatam suam) 7 etenim om. X )

didicistis, uirgines, pudorem Mariae: discite humilitatem. uenit propinqua ad proximam, iunior ad seniorem nec solum uenit, sed etiam prior salutauit; decet enim ut quanto castior uirgo tanto humilior sit. nouerit deferre senioribus, sit magistra humilitatis, in qua est professio [*]( B ) castitatis. est et causa pietatis, est etiam norma doctrinae. contuendum est enim quia superior uenit ad inferiorem, ut inferior adiuuetur, Maria ad Elisabet, Christus ad Iohannem, denique etiam postea, ut sanctificaret baptismum Iohannis, dominus uenit ad baptismum. cito quoque aduentus Mariae et praesentiae dominicae beneficia declarantur; simul enim [*]( C ) [*](1,41) ut audiuit salutationem Mariae Elisabet, exsultauit infans in utero eius, et repleta est spiritu sancto.

uide distinctionem singulorumque uerborum proprietates. uocem prior Elisabet audiuit, sed Iohannes prior gratiam sensit: illa naturae ordine audiuit, iste exsultauit ratione mysterii, illa Mariae iste domini sensit aduentum, femina mulieris et pignus pignoris, istae gratiam loquuntur, illi intus operantur pietatisque mysterium maternis [*]( D ) adoriuntur profectibus duplicique miraculo prophetant matres spiritu paruulorum. exsultauit infans, repleta mater est. non prius mater repleta quam filius, sed cum filius esset repletus spiritu sancto, repleuit et matrem. exsultauit Iohannes, exsultauit et Mariae spiritus. exsultante Iohanne repletur Elisabet, [*](12 Matth. 3, 13 ) [*]( 1 quod PLX et m2 0, quo 0 ml cet. 2 eam s. u. P, om. LX C honorem (8. u. m2) deferre 0 exemplum deferre r 7 aenioribus honorem T 11 sq. baptisma PL 13 dominicae (e s. u.) P 17 iohannee (e ex i) m3 P, m2 FOV 20 mulieris CEjOT et m2 πV mulieri mlrtV eet. pignoris CGr et m2 πV pigneris (e ex o m2) EO pignori m1πV cet. 21 locuntur RCGγπΤ intus (tus in ras.) P 22 duplicique (i alt. ex e m3) P 23 est mater f-L est (s. u. m2) mater eat (est eras.) V mater est (Biglis :: supra positis) F 25 iohannea (n pr. s. u.) P 26 spus (s alt. add. m3) P )

[*](1,42 sq. ) Benedicta tu inter mulieres et benedictus fructus uentris tui. et unde hoc mihi ut ueniat mater domini mei ad me?

nouit sermonem suum spiritus sanctus nec umquam obliuiscitur, et prophetia non solum rerum conpletur miraculis, sed etiam proprietate uerborum. quis est iste fructus nisi ille de quo dictum est: ecce [*]( F ) hereditas domini fili, mercis fructus uentris? hoc est: hereditas domini fili sunt, qui mercis sunt fructus illius, qui de Mariae uentre processit. ipse fructus uentris est, flos radicis, de quo bene prophetauit Esaias dicens: exiet uirga ex radice Iessae et flos ex radice ascendet; radix enim est familia Iudaeorum, uirga Maria, flos Mariae Christus, qui ueluti bonae arboris fructus pro nostrae uirtutis processu nunc floret, nunc fructificat in nobis, nunc rediuiua corporis resurrectione reparatur. et unde hoc mihi, ut ueniat [*]( 1290 A ) mater domini mei ad me?

non quasi ignorans dicit — scit enim esse sancti spiritus gratiam et operationem, ut mater prophetae a matre domini ad profectum sui pignoris salutetur — sed quasi non humani hoc meriti, sed diuinae gratiae munus esse cognoscat, ita dicit: unde hoc mihi? hoc est: quantum bonum mihi accidit, ut mater domini mei ueniat ad me? non cognosco meum. unde hoc mihi? qua iustitia, quibus factis, pro quibus meritis? non usitata haec officia feminarum sunt, ut ueniat mater domini mei ad [*]( B ) [*]( 1 Luc. 1, 47 10 Ps. 126, 3 14 Esai. 11, 1 ) [*]( 7 6cs sps ET 10 iste uentris fructus X (iste fructus uentris 0 m2) 11 filii P (i tert. 8. u. m3) eet. mercis aFLV et (-es m3) P, (-es m2) EOn, (is ex es) BG, merces CrT hec G et (e ex o) m1 P, m2 G 12 filii P (i tert. 8. u. m3) cet. mercis ml PG merces P m3 G m2 cet. 14 ei (e ex d) P de LX, cf. lib. VH s. 8 15 ex] de ΕγΤ radice eius ΕγΤ et (eius 8. u. m2) V 21 sps sci LX )

[*](1,44 sq. ) Ecce enim ut facta est uox salutationis tuae in auribus meis, exsultauit gaudio infans in utero meo.