Institutio Oratoria

tum ut minimis occupati est, neque enim, qui se totum ut hac cura consumpserit, potioribus vacabit, si quidem relicto rerum pondere ac nitore contempto tesserulas, ut ait Lucilius, struet et vermiculate inter se lexis committet. nonne ergo refrigeretur sic calor et impetus pereat, ut equorum cursum delicati minutis passibus frangunt?

quasi vero numeri [*]( numeri non, Regius : fecerint, MSS. ) non sint ut compositione deprehensi, sicut poema nemo dubitaverit impetu [*]( impetu, Halm : peritu, AG. ) quodam initio fusum et aurium mensura et similiter decurrentium spatiorum observatione esse generatum, mox ut eo repertos pedes. satis igitur ut hoc nos componet multa scribendi exercitatio, ut ex tempore etiam similia fundamus.

neque vero tam sint intuendi pedes quam universa comprehensio,

ergo quem ut poemate locum habet versificatio, eum ut oratione compositio. optime autem de illa iudicant aures, quae plena sentiunt et parum expleta desiderant et fragosis offenduntur et levibus mulcentur et contortis excitantur et stabilia probant, clauda deprehendunt, redundantia ac nimia fastidiunt. ideoque docti rationem componendi intelligunt, etiam indocti voluptatem.

quaedam vero tradi arte non possunt. mutandus est casus, si durius is, quo coeperamus, feratur. num , ut quem transeamus ex quo, praecipi potest? figura laboranti compositioni variata saepe succurrit. quae ? cum orationis, tum etiam sententiae? num praescriptum eius rei ullum est? occasionibus utendum et cum re praesenti deliberandum est.

iam[*]( est iam, Halm : etiam, MSS. ) vero spatia ipsa, quae ut hac quidem parte plurimum valent, quod possunt nisi

neminem vestrum ignorare arbitror, iudices, hunc per hosce dies sermonem vulgi atque hanc opinionem populi Romani fuisse. curhosce potius quam hos? neque enim erat asperum. rationem fortasse non reddam, sentiam tamen [*]( seutiam tanien, Halm: sontentiai, A (?) G: sent am, later MSS. ) esse melius. cur non satis sit, sermonem vulgi fuisse, (compositio enim patiebatur) ignorabo; sed ut audio hoc, animus accipit plenum sine hac geminatione non esse.

ad sensum igitur referenda sunt. et si qui non [*]( Et si qui non, Halm : necquis, AG. ) satis forte, quid seuerum, quid iucundum sit, intelligent, facient quidem natura duce melius quam arte; sed naturae ipsi ars inerit. illud prorsus oratoris,

scire ubi quoque genere compositionis sit utendum. ea duplex observatio est: altera, quae ad pedes refertur; altera, quae ad comprehensiones, quae efficiuntur ex pedibus. ac de his prius.

diximus igitur esse incisa, membra, circuitus. incisum (quantum mea fert opinio) erit sensus non expleto numero conclusus, plerisque pars

membrum autem est sensus numeris [*]( I numneris, Regiues: membris, AG. ) conclusus, sed a toto corpore abruptus et per se nihil efficiens. O callidos homines perfectum est, sed remotum a ceteris vim non habet, ut per se manus et pes et caput: et O rem excogitatam. quando ergo incipit corpus esse? cum venit extrema conclusio: quem , quaeso, nostrum fefellit, id vos ita esse facturos? quam Cicero brevissimam putat. itaque fere incisa et membra mutila [*]( mutila, Christ : mixta, MSS.: multa, Diomedes. ) sunt et conclusionem utique desiderant.

periodo plurima nomina dat Cicero, ambitum, circuitum, comprehensionem, continuationem, circumscriptionem. genera eius duo sunt, alterum simplex, cum sensus unus longiore ambitu circumducitur, alterum, quod constat membris et incisis, quae plures sensus habent: aderat ianitor carceris, carnifex praetoris, reliqua. habet periodus membra minimum duo.

medius numerus videntur quattuor, sed recipit frequenter et plura. modus eius a Cicerone aut quattuor senariis versibus aut ipsius spiritus modo terminatur. praestare debet ut sensum concludat; sit aperta,

ubicunque acriter erit, instanter, pugnaciter dicendum,membratim caesimque dicemus, nam hoc ut oratione plurimum valet; adeoque rebus accommodanda compositio, ut asperis asperos etiam numeros adhiberi oporteat et cum dicente aeque audientem inhorrescere.

membratim plerumque narrabimus, aut ipsas periodos maioribus intervallis et velut laxioribus nodis resolvemus, exceptis quae non docendi gratia, sed ornandi narrantur, ut ut Verrem Proserpinae raptus. haec enim lenis et fluens contextus decet.

periodos apta prooemiis maiorum causarum, ubi sollicitudine, commendatione, miseratione res eget, item communibus locis et ut omni amplificatione; sed poscitur [*]( poscitur, Regius : poscit, A. : possit, G. ) tum austera, si accuses, tum fusa, si laudes. multum et ut epilogis pollet.

totum autem hoc adhibendum est, quod sit amplius compositionis genus, cum iudex non solum rem tenet, sed etiam captus est oratione et se credit actori et voluptate iam ducitur. historia non tam finitos numeros quam orbem quendam contextumque desiderat. namque omnia eius membra

demonstrativum genus omne fusiores habet liberioresque numeros; iudiciale et contionale, ut materia varium est, sic etiam ipsa collocatione verborum. ubi iam nobis pars ex duabus, quas modo fecimus, secunda tractanda est. nam quis dubitat alia lenius, alia concitatius, alia sublimius, alia pugnacius, alia ornatius, alia gracilius esse dicenda;

gravibus, sublimibus, ornatis longas magis syllabas convenire? ita ut lenia spatium, sublimia et ornata claritatem quoque vocalium poscant; his contraria magis gaudere [*]( gaudere, Spalding : laudere, AG. ) brevibus, argumenta, partitiones, iocos et quidquid est sermoni magis simile.

itaque componemus prooemium varie atque ut sensus eius postulabit. neque enim accesserim Celso, qui unam quandam huic parti formam dedit, et optimam compositionem esse prooemii, ut est apud Asinium, dixit, si , Caesar, ex omnibus mortalibus, qui sunt ac fuerunt, posset huic causae disceptator legi, non quisquam te potius optandus nobis fuit.