Institutio Oratoria

cum simplex intentio erit, videndum est, unum aliquid respondeamus an plura. si unum, ex re quaestionem instituamus an ex scripto; si ex re, [*]( ex re, Regius : iure, MSS. ) negandum sit quod obiicitur an tuendum; si ex scripto, ex qua specie iuris pugna sit, et ex ea, de verbis an de voluntate quaeratur.

id ita consequemur, si intuiti fuerimus, quae sit lex quae litem faciat, hoc est, qua iudicium sit constitutum. nam quaedam ex scholasticis ponuntur ad coniungendam modo actae rei seriem, ut puta: expositum qui agnouerit, solutis alimentis recipiat. minus dicto

lex de expositis ad adfectum pertinet; iudicium pendet ex lege abdicationis. nec tamen semper ex una lege quaestio est, ut ex antinomia. his spectatis apparebit circa quod pugna sit.

coniuncta defensio est, qualis pro Rabirio: si occidisset, recte fecisset; sed non occidit. ubi vero multa contra unam propositionem dicimus, cogitandum est primum quidquid dici potest, tum ex his quo quidque loco dici expediat aestimandum. in quo non idem sentio, quod de propositionibus paulo ante, quodque de argumentis probationum loco concessi, posse aliquando nos incipere a firmioribus.

nam vis quaestionum semper crescere debet et ad potentissima ab infirmissimis pervenire, sive sunt eiusdem generis sive diversi.

iuris autem quaestiones solent esse nonnunquam ex alis atque allis conflictionibus, facti semper idem spectant; ex

non ut damnasse eas videamur, sed omisisse, quia possimus etiam sine eis vincere. procurator alicuius pecuniam petit ex fenore hereditario: potest incidere quaestio, an huic esse procuratori liceat.

finge nos, postquam tractavimus eam, remittere vel etiam convinci: quaeretur, an ei, cuius nomine litigatur, procuratorem habendi sit ius. discedamus hinc quoque: recipit materia quaestionem, an ille, cuius nomine agitur, heres sit feneratoris an ex asse heres. haec quoque concessa sint:

quaeretur an debeatur. contra nemo tam demens fuerit, ut cum id quod firmissimum duxerit se habere protulerit, [*]( protulerit, Halm : omitted by MSS. ) remittat illud et ad leviora transcendat. huic ex schola simile est: non abdicabis adoptatum; ut hunc quoque, non virum. fortem; ut et fortem, non qui cuicunque [*]( qui cuicunque, W. Meyer : quicunque, MSS. ) voluntati tuae non paruerit; ut ex alia omnia subiectus sit, non

in factis autem ad idem tendentia sunt plura, ex quibus aliqua citra summam quaestionem remitti solent; ut si is, cum quo furti agitur, dicat: proba te habuisse, proba perdidisse, proba furto perdidisse, proba mea fraude. priora enim remitti possunt, ultimum non potest.

solebam et hoc facere, [*]( facere is followed by praecipere, which is expunged by Meister as a gloss. ) ut vel ab ultima specie (nam ea fere est, quae continue causam) retrorsum quaererem usque ad primam generalem quaestionem, vel a genere ad extremam speciem descenderem, etiam ex suasoriis.

ut deliberat Numa, an regnum offerentibus Romanis recipiat. primum , id est genus, an regnandum, tum [*]( tum added by Christ. ) an ex civitate aliena, an Romae, an laturi sint Romani talem regem. similiter ex controversiis. optet enim vir fortis alienam uxorem. ultima species est, an optare possit alienam uxorem. generale est, an quidquid optarit, accipere debeat. inde , an ex privato, an nuptias, an maritum

sed hoc non, quemadmodum dicitur, ita et quaeritur. primum enim occurrit fere, quod est ultimum dicendum, ut hoc, non debes alienam uxorem optare, ideoque divisionem perdit festinatio. non oportet igitur offerentibus se contentum esse, sed quaerere aliquid quod ultra est, [*]( esse ultra est, Spalding : esse quaere aliquidem ultra sit, AG. ) ne uiduam quidem. adhuc plus est, [*]( est, Halm : si, A: se G. ) nihil ex privato. ultimum retrorsum, quod idem a capite primum est, nihil iniquum. itaque propositione visa,

quod est facillimum, cogitemus, si fieri potest, quid naturale sit primum responderi. id si, tanquam res agatur et nobis ipsis respondendi necessitas sit, intueri voluerimus, occurret.

si id non contigerit, seponamus id quod primum se obtulerit, et ipsi nobiscum sic loquamur: quid si hoc non esset? id iterum et tertium et dum nihil sit reliqui. itaque inferiora quoque scrutabimur, quae tractata faciliorem nobis iudicem ex summa quaestione facient.

non dissimile huic est et illud praeceptum, ut a communibus ad propria

solebam et excerpere, quid mihi cum adversario conveniret, si modo id pro me erat, nec solum premere confessionem, sed partiendo multiplicare, ut ex illa controversia, dux ., qui competitorem patrem ex suffragiis vicerat, captus est; euntes ad redemptionem eius legati obvium habuerunt patrem revertentem ab hostibus.

is legatis dixit: Sero itis. excusserunt illi patrem et aurum ex sinu eius invenerunt; ipsi perseverarunt ire quo intenderant; invenerunt ducem cruci fixum, cuius uox fuit: cauete proditorem. reus est pater. quid convenit? proditio nobis praedicta est et praedicta a duce; quaerimus proditorem. te isse ad hostes fateris et isse clam et [*]( clam et, Regius : claret, AG. ) ab his incolumem redisse, aurum retulisse et aurum occultum habuisse. nam ,

quod fecit, id nonnunquam potentius fit propositione; quae si animos occupavit, prope aures ipsae defensioni praecluduntur. in totum autem congregatio criminum accusantem adiuvat, separatio defendentem. solebam id, quod fieri et ex argumentis dixi, ex

ut ex praevaricationum criminibus: ut absolvatur reus, aut innocentia ipsius fit aut interveniente aliqua potestate aut vi aut corrupto iudicio aut difficultate probationis aut praevaricatione. nocentem fuisse confiteris, nulla potestas obstitit, nulla vis, corruptum iudicium non quereris, nulla probandi difficultas fuit: quid superest, nisi ut praevaricatio fuerit?