Naturalis Historia
Pliny, the Elder
Pliny, the Elder, creator; Mayhoff, Karl Friedrich Theodor, 1841-1914, editor
Ei, qui est in campo, divus Augustus addidit mirabilem usum ad deprendendas solis umbras dierumque ac noctium[*](ac noetium V. anno etiū R.) ita[*](ita ll.H. del. v.) magnitudines, strato
lapide ad longitudinem[*](longitudinem BS. magnit- rv.) obelisci[*](obelifcy B. oboelisci V.), cui par fieret[*](fier& Bv.-re r.) umbra brumae[*](umbra brumae B2RH. -rarum ae B1V. -ra romae B. -rarum romae dTv.) confectae[*](confecto v.a.H.) die sexta hora paulatimque per regulas, quae sunt ex aere inclusae, singulis diebus decresceret[*](decrefcere VR.) ac rursus augesceret, digna cognitu res, ingenio[*](et ingenio Thv.a.S. (an inuento? cfr. XXXII 1).) Facundi[*](fecundi T. -do v.a.S.) Novi[*](noui BS. non. L. V.II L R.om.dTH. manilius hBrot. manlius v.) mathematici[*](mathematici if BS. -cis r. -cus hv.). is apici auratam pilam addidit, cuius vertice umbra colligeretur in se[*](in se VRhH. ipfe B. in semet cod. Poll. v) ipsam[*](ipfam Bcod. Poll.v(S). -sa rH.), alias[*](alias ll. H. -ia Dal. -ia atque alia v.) enormiter[*](enormiter ll.H. incremental cod. Poll. v.) iaculante[*](iaculantem v.a.H.) apice, ratione, ut ferunt, a capite hominis intellecta . haec observatio[*](obferuatio BdG. deser- r. dierum obser- v.) xxx iam fere annis non congruit , sive solis[*](foli B2.) ipsius dissono cursu et[*](curfuf B1.) caeli aliqua ratione mutato sive universa tellure a centro suo aliquid[*](aliquit B1.) emota[*](di mota hv.a.Brot.) (ut deprehendi et aliis[*](alif B1VRD.) in locis accipio) sive urbis[*](orbif B.) tremoribus ibi tantum gnomone intorto sive inundationibus Tiberis sedimento molis facto, quamquam ad altitudinem[*](altitudinem Bdv. actit- (-ne V) r.) inpositi oneris[*](inpofiti onerif BR(P)H. -res VdT. -tae rei v.) in terram quoque dicuntur[*](dicantur hv.a.S.) acta[*](iacta hv.a.H.) fundamenta .[*](cfr. Plin. XVI 201.—Diodor. I 59, 4. Herodot. II 111.)—Tertius est[*](eft om.R(?) G.) Romae[*](romae om.hv.a. G.) in Vaticano Gai et Neronis principum circo—ex omnibus unus[*](ufuf B.) omnino fractus[*](dist. S.)[*](factus H.) est[*](est om. v.a.G.) in molitione[*](in molitione (immo- V) VRdG(S). in immolat- B. imitat- hH. in molitudine v.)—, quem[*](quem ll. G(S). eius quem hv(H).) fecerat Sesosidis[*](sesosidis VRdS. -odif B. -othidis U coll. § 71. -ostridis v. cfr. Diod.) filius Nencoreus[*](nencoreuf BU. none- (ei' R) r. nunc- v.). eiusdem remanet et alius centum cubitorum
[*](uifui B. -so R.), quem post caecitatem visu reddito ex oraculo Soli sacravit.[*](cfr. Martial. spect. 1, 1.) Dicantur obiter et pyramides in eadem Aegypto, regum pecuniae[*](pecunia B.) otiosa[*](odiosa ac Perizonius. otiosae Burmannus.) ac stulta ostentatio, quippe cum faciendi eas causa a plerisque tradatur, ne pecuniam successoribus aut aemulis insidiantibus praeberent aut ne plebs[*](plepf B.) esset otiosa[*](onerosa V.). multa circa hoc vanitas hominum illorum fuit.[*](Herodot. II 149. Diodor. I 52, 4. cfr. Plin. V 50. Pomp. Mela I 9, 55.) vestigia complurium incohatarum[*](incohatarum ego. incoat- B1. inchoat- rv.) extant. una est in Arsinoite[*](in arsinoite B1TB. -ino itē B2. -inote R. -ienote d. -inoe v. marsi note V.) nomo, duae[*](duo VR.) in Memphite, non procul[*](procul a dv.a.G.) labyrintho[*](& Bv. om. r.), de quo et ipso dicemus, totidem ubi fuit[*](84) Moeridis lacus, hoc est fossa grandis, sed[*](sed ll.v. et U e coni. J.) Aegyptiis[*](aegyptiif BS. -tis V. -tus Rdv.) inter mira ac memoranda narrata[*](narrata hS. -atio B. -ato VdT. -at Rv(ad seqq. relatum).). harum cacumina cc cubita[*](cc cubita ego coll. Herod. om. ll. v. lac. indic. J, L ulnas excidisse ratus coll. § 87.) extra aquam[*](extra aquam BS. extrema quā (quae dTv) rdTv.) eminere dicuntur. reliquae tres[*](tref Bdv. res r.), quae orbem terrarum inplevere[*](inplebere V. implere R.) fama[*](fanae B.), sane conspicuae undique adnavigantibus , sitae sunt in parte Africae monte[*](montes ex eo Vdh.) saxeo sterilique inter Memphim oppidum et quod appellari diximus Delta, a Nilo[*](delta a nilo BRv. delacam lo V.) minus IIII[*](IIII VhS. illi B. quattuor Rd(?)v.) milia[*](milia B2S. m. VC(D). millia rG. milibus hv.) passuum[*](paffum B. p. VD.), a Memphi[*](ad memphim B.)[*](5,48)VII D[*](VII D BS VII. M. D rv. D VII. M. D H. sex G.), vico adposito quem vocant[*](uocantibus V. -ib; R.) Busirin[*](bufirin Bdv. -rim S. irina Vh. uisirim R.); in eo sunt adsueti scandere illas.
Ante[*](ante BS. -tea r. -te has v. cfr. § 8. de om.hv.a.S. an recte?) est sphinx vel magis narranda, de qua[*](qua BVdTv(S). quasi RG. quae h.an quia? cfr. § 106.)
siluere[*](filuere BS. siluestre VdTG. -stria hv. siuestra R.desunt fortasse aliqua.), numen[*](numen BdG. nam R. māmen V. sunt hv.) accolertium. Harmain[*](harmain BS. arm- r. amasin hv.) regem putant in ea conditum et volunt invectam videri; est autem saxo naturali elaborata. rubrica[*](rubrica Bv(S). lu- Vd. et lu- RhB.) facies[*](facief BS. capitis rv.) monstri colitur[*](colitur—4 frontem om.hv.a.S.). capitis per frontem ambitus[*](ambitus per frontem hv.a.S.) centum duos pedes colligit, longitudo pedum CXLIII est, altitudo[*](pedum CXLIII (CCXLIII B) eft altitudo Bv. om. r.) a ventre ad summam[*](summum hB.) aspidem[*](afpidem BRv(S). -de V. apsidem dT(B2Gron.)H. apicem hB1.) in capite, LXIS[*](LXIf BS. LXII rv.).[*](Diodor. I 63, 9. (cfr. Herodot. II 124).) Pyramis amplissima[*](ampliffimi B.) ex Arabicis lapicidinis[*](lapidicinis V(?) dhv.a.H. cfr. § 14.) constat. CCCLX milia hominum[*](hominum millia Rv.a.S. hominum VdTh.)annis xx eam construxisse produntur . tres vero factae annis LXXXVIII[*](LXX IX B.), mensibus[*](menfib. IIII BS. mepte r. nempe d. et mensibus IIII G (add. nempe v).) IIII. [*](Diodor, I 64,13. Herodot. II 125. Diodor. I 63, 4. Pomp. Mela I 9, 55.)qui[*](dist. ego.) de iis[*](hiif B2. his VRh.) scripserint[*](rcripferint BG. -runt rv.)—sunt Herodotus[*](eurhodotuf B.), Euhemerus[*](euche- merus V. euth- R.), Duris Samius, Aristagoras, Dionysius[*](dionisius V.), Artemidorus , Alexander polyhistor, Butoridas[*](butoridaf BS. -iadas r. -ides G. -tarides v.), Antisthenes , Demetrius, Demoteles, Apion[*](demotelef apion Bv. -thele (-lae R) raton (-thon R) r.)—, inter omnes eos[*](eos om.B.) non constat, a quibus factae sint, iustissimo casu obliteratis tantae vanitatis auctoribus. aliqui ex iis[*](iif Bv(S). his rG.) prodiderunt in raphanos[*](rhaphanof B.) et alium[*](allium B2Rv.a.S.) ac cepas MDC[*](MDC RdT(B) H ex Herodoto. CCDC V. MD BS. octingenta (praem. mille v) hv.) talenta erogata.[*]((Herodot. II 127). Diodor. I 64, 7. Herodot. II 134.) amplissima septem[*](septem ll.(B)S. octo v(J) ex Herodoto.) iugera optinet soli. quattuor angulorum paribus[*](paribus—singulorum om.B.) intervallis DCCLXXXIII[*](DCCCLXXXIII dv.a. Brot.(S).) pedes singulorum
laterum, altitudo[*](latitudo hG.) a cacumine[*](a cacumine (-nae B)—2 cacuminif BS. a cacuminis r. a -ine dTv.) ad solum pedes DCCXXV colligit, ambitus cacuminis pedes XVIS[*](XVIf BRS. XVI sed V. XVS dTH. xxv v.). alterius intervalla singula[*](singulae VR.) per quattuor angulos pedes[*](pedef BS. pares Rdv. om.V. partes h.) DCCLVIIS[*](DCCXXXVIIS V (om. s hv.a.S). DCCCXXXVIIS d (om. s R).) comprehendunt . tertia minor quidem praedictis, sed multo spectatior , Aethiopicis lapidibus adsurgit CCCLXIII pedibus inter angulos.[*](Diodor. I 63, 7. 8.) vestigia aedificationum[*](interaedificationum B. in terra aed- coni. J.) nulla exstant, harena late pura circa[*](circa BS. -cum rv.), lentis[*](lendis P.) similitudine[*](fimilitudinem BVS.), qualis in maiore parte Africae. quaestionum summa est, quanam ratione[*](rationem V.) in tantam [*](falem B.) altitudinem subiecta[*](subuecta hv.a.S.) sint caementa. alii nitro ac[*](ac Vhv.a.S.) sale adaggeratis cum[*](cum Bdv(S). con rB.) crescente opere et peracto fluminis[*](fluminif—12 pontef Bv(S). Fluminif—11 factis TH. om. r.) inrigatione dilutis; alii lateribus e luto factis exstructos pontes, peracto opere[*](peracto opere BG. o pere r. om. v.) lateribus[*](lateribuf BS. -bus e lut (lucto R) factis r. om. v.) in privatas domos distributis [*](distributos v.a.H.), Nilum enim non putant rigare potuisse multo humiliorem . in pyramide maxima est intus puteus LXXXVI[*](xxcvi B.) cubitorum; flumen illo admissum[*](admisso VR.) arbitrantur.[*](Plutarch. conv. sept. sap. p. 147a.—Diodor. I 64, 14. Herodot. II 134. Strabo XVII 1, 33 p. 808. Aelian. var. hist. XIII 33.) mensuram altitudinis earum omnemque[*](omnem qui B. -niumque hv.a.S.) similem[*](similium hv.a.S.) deprehendere invenit Thales Milesius umbram metiendo, qua hora par esse corpori solet. haec[*](ex (pro haec) Vh.) sunt pyramidum miracula, supremumque illud, ne quis regum opes[*](opus Vd(?)G.) miretur, minimam ex iis[*](ex iif (hiif B2. his G) fed B(G)S. ex istis set rD. extitisse dhv. de mendo cfr. § 43.), sed laudatissimam, a Rhodopide[*](rhodopide S. -pede B. -pe Rhv. rodoper V.) meretricula factam. Aesopi fabellarum[*](fabularum Rv.a.S. om.V.) philosophi conserva[*](serua R.) quondam[*](condam V.) et contubernalis haec fuit, maiore miraculo, tantas opes meretricio esse conquisitas[*](conquesitas V. consequitas R. conquisitas quaestu hv.a.S.)[*](Isid. XV 2, 37 (XX 10, 10). cfr. Strabo XVII 1, 6 p. 791. Lucian. quom. sit hist. conscr. 62.—Suet. Claud. 20.) Magnificatur et alia turris a rege facta in[*](facta et in B.) insula Pharo portum[*](phoro porto V.) optinente Alexandriae, quam constitisse DCCC talentis[*](talentis om.B1.) tradunt, magno animo, ne quid omittamus, Ptolemaei regis, quo[*](quo BS. quod rv.) in ea permiserit Sostrati Cnidii[*](cnidii (gni- B)S. gnidi B. casidi r. cassidis v.) architecti structura[*](ftructura BVdh(B)S. -rae R(?)v.) ipsa[*](ipsa ll.(B)S. -sius v.) nomen inscribi. usus eius nocturno navium cursu[*](cursui hlsid.v.a.Hack.) ignes ostendere ad praenuntianda vada portusque[*](portuufque B1D.) introitum, quales iam compluribus locis[*](locis om.B.) flagrant[*](flagrant Bhv. -ran r.), sicut[*](ficut (ut H) oftiae B(H))S. sicueo sitae r. ut puteolis B. utpote uedsice h. ut potneosice v.) Ostiae ac Ravennae. periculum in continuatione ignium, ne sidus existimetur, quoniam e longinquo similis flammarum aspectus est. hic idem architectus primus omnium pensilem ambulationem Cnidi fecisse[*](gnidi fecisse Rv.a.S. omni difficisse V.) traditur.
[*](Herodot. II 148. Strabo XVII 1, 37 p. 811.) Dicamus[*](& Bv. om.RFdh.) et labyrinthos, vel portentosissimum[*](portentiffimum B.) humani inpendii[*](inpendii BdTH. incendi r. ingenii v.) opus, sed non, ut existimari potest, falsum . durat etiam nunc[*](etiamnum BS.) in[*](in Bhv. om. r.) Aegypto in[*](in BFRhv. om.d(?)JD.) Heracleopolite nomo qui primus factus est ante[*](ante om.R. ut ē RF.) annos, ut tradunt, III DC[*](III. DC RF.IIII. DC dT. ??? Dc B (sine lineola S). III M. DC v.) a Petesuchi [*](petefuchi BS. -uci RFd. -uco v.) rege sive Tithoe[*](tithoe Bv. titho V. thito R.), quamquam Herodotus totum opus XII[*](XII BS. om. r v.) regum esse dicit novissimique Psammetichi[*](psammetichi dhv. pfamethichi B. spammetici F. spame- R.). causas[*](causam hv.a.S.) faciendi varie interpretantur, Demoteles regiam Moteridis[*](moteridif BS. -turudis r. -ridis d. -therudis v. motaindis U. an motendis?)
fuisse, Lyceas sepulchrum[*](sepulcrum Bv.a.J.) Moeridis, plures Soli sacrum id exstructum[*](exftructum Bv. extremum r.), quod maxime creditur.[*](Diodor. I 61, 3. Isid. XV 2, 36. Pomp. Mela I 9, 56.) hinc utique sumpsisse Daedalum exemplar eius labyrinthi, quem fecit in Creta, non est dubium, sed centensimam tantum portionem eius imitatum[*](itinerum Bv. iterum r.), quae itinerum ambages occursusque ac recursus inexplicabiles continet, non—ut in[*](in om.B.) pavimentis puerorumve ludicris[*](ludigrif B1.) campestribus videmus—brevi lacinia[*](lacinef B1. lagi- B2.) milia[*](sed milia U.) passuum plura ambulationis continentem[*](an continente?), sed crebris[*](federe brif B1. sed del. U.) foribus inditis ad fallendos occursus redeundumque in errores eosdem[*](eofdem Bdhv. eod- r.).[*](Herodot. II 148. Isid. XV 2, 36.) secundus hic fuit ab Aegyptio[*](aegyptio dv. -to ll.) labyrinthus , tertius in Lemno, quartus in Italia, omnes[*](omnif BD.) lapide polito fornicibus[*](foribuf Bv. -ris r.) tecti[*](an tectis?), Aegyptius, quod[*](quod Bdhv. quo r.) miror[*](mirer Rh.) equidem, introitu lapidis[*](lapidif BRdTS. -de V(?)H. del. G. -deis hv.) e Paro[*](e paro ll.v(S). e pario d(?)H. del. G.) columnisque[*](columnifque BG. -nis domo- que S. -nis (-mpnis V) rv(HU).), reliqua[*](reliqua BS(J). cfr. § 189. -que VdT. -quis R(?)hG(U). -quae v.) e[*](e B1G. ex B2. om.r. erant v.) syenite[*](syenite R(?)H(U). -tae v(S). ftenite B1. fie- B2r. del. G.) molibus compositis, quas dissolvere ne saecula quidem possint, adiuvantibus Heracleopolitis, quod[*](quod BhS. quid V. qui id Rd(?)v.) opus invisum[*](inuifum BB. in usu dTh. in uisu v. in uso r. locus nondum sanatus.) mire spectavere[*](fpectauere BU. cfr. § 69. 33. XXXV 169. infect- R. infeft- Vdv. (de mendo cfr. XXXV 41). suspectauere CFW Müller p. 28.).[*](cfr. Strabo XVII 1, 3 p. 787. 1, 37 p. 811. Herodot. II 148.) Positionem operis eius singulasque partes enarrare non est, cum sit in regiones divisum atque[*](atque in Rd(?)v.a.S.) praefecturas, quas vocant[*](uocant Bhv(S). -aui rH coll. V 49.) nomos, XXI[*](XXI J. XXL. BS. xvi rv. XXVII U e Strab.) nominibus eorum totidem vastis domibus
adtributis, praeterea templa omnium[*](omniū hv. -ia ll.) Aegypti deorum contineat[*](dist. U.) superque[*](super quae U.) Nemesis[*](nemefif ll.J. -ses hv. Amenemesis U.) XL[*](XL BS. XI r. quindecim v.) aediculis incluserit pyramides complures quadragenarum[*](quadrangenarum B1. quadrin- (i in ras.) B2. quadrig- (-nerum V1) V.cfr. Herod.) ulnarum[*](binarum B.) senas[*](sanas F. senagi R. senos v.a.H.) radice ἀρούρας[*](radice aruraf B1S. a radice rura B2. radicem uras (oras R) RF. -icum oras dTH. -ce muros v.) optinentes. fessi iam eundo[*](eundo v. fundo ll.) perveniunt ad viarum illum inexplicabilem errorem,[*](Isid. XV 2, 36.) quin et cenacula clivis[*](cliuif BRdTBrot. diuis Vh. prius v.) excelsa, porticusque[*](porticufque Bv(D). -cus eiusque r. -cus quoque hBrot.) descenduntur[*](ascenduntur v.a. Brot.) nonagenis gradibus; intus columnae[*](columnae U. -na (-mpna V) ll.S. -na de h. -nae de v.) porphyrite lapide, deorum simulacra, regum statuae , monstrificae[*](monstrificae Blsid.v(S). -ferae rH.) effigies. quarundam domuum[*](domuum ThS. -mv???um B2. -mum r. -morum v.) talis est situs, ut adaperientibus fores tonitrum[*](tonitrum BD. cfr. II 192. XXV 21. -uum r Isid.v.) intus terribile existat , maiore autem in parte transitus est per tenebras. aliae rursus extra murum[*](extremarum Vd.) labyrinthi aedificiorum moles; pteron[*](pteron Bhv(S). iteron Vd. -ren R. itron Brot.) appellant. inde aliae perfossis cuniculis subterraneae domus.[*](cfr. Plin. supra § 67. XIII 63.) refecit[*](refecit Bhv(S). ficit V. fecit RBrot.) unus omnino pauca ibi Chaeremon[*](chaeremon (-ręm- B2) BS. circummon rH. circam- G. ex monte v.), spado Necthebis[*](necthebis ll.Brot. et thebis dh. nectabis G. -tanebis U coll. § 67. the- bis v.) regis[*](regif BG. om.r. rex v.), D[*](D ll. $(J). L U. del. v.) ante Alexandrum Magnum annis[*](annis VRdhS. om.B. annis quinquagenis Brot. -is quingentis v.). id quoque traditur, fulsisse[*](an fulcra faisse e?) trabibus spinae oleo[*](olei V.) incoctae, dum[*](dum in ego. dum ll.v. cfr. XXIV 59. XIII 123.)in fornices quadrati lapides[*](lapidef B. -dis v. lapic V. lopi R. lopic d.) adsurgerent[*](adfurgerent Bv. adurg- Rd. adus gerunt V.).[*](cfr. Plin. XXXIV 152. XXXIV 83.) Et[*](an et delendum?) de Cretico labyrintho[*](de aegyptio et cretico labyrinthis hv.a.S.) satis dictum est. Lemnius[*](lemniuf Bv. -ium RFd. Samius coni. Hirt coll. XXXIV 83.) similis illi[*](illi BS. illis rv.) columnis tantum CL memorabilior fuit, quarum in officina turbines ita librati pependerunt, ut[*](ut Bdhv. om. r.) puero circumagente tornarentur[*](& ornarentur B1. orn- B2.). architecti fecere Zmilis[*](zmilis J. -lus VRdhv. miluf B. smilis S.) et Rhoecus[*](rhoecuf BS. rholus rv.) et Theodorus indigenae[*](indigenae B2S. -na VRv. -gnae B1.). exstantque[*](an exstant quoque?) adhuc reliquiae eius, cum Cretici Italicique nulla vestigia exstent[*](extent V. exftant B.).[*](Isid. XV 2, 36.) namque et Italicum dici convenit, quem fecit sibi Porsina[*](porfina BS. -inna r. -enna dh(?)H. -ena v. cfr. XXXIV 29.), rex Etruriae , sepulchri[*](sepulchris Vd. -cri R(?)v.a.S.) causa, simul ut externorum regum vanitas quoque Italis[*](italis VRdTU. ab ita- hv. talif BS.) superetur[*](superaretur v.a.H.). sed cum excedat omnia fabulositas , utemur ipsius M. Varronis in expositione ea[*](ea ego. ex ll. om.dS. eius hv(J).) verbis[*](urbif B1.): Sepultus[*](sepultus est inquit v.a.U.) sub urbe Clusio, in quo loco monimentum reliquit lapide quadrato quadratum[*](quadratum BdBrot. om. rv.), singula latera pedum tricenum[*](trecenum V. lata tric- v.a.Brot.), alta quinquagenum. in qua[*](inque d (?)hv.a.S(U).) basi quadrata intus labyrinthum inextricabile [*](inextricabilem R(?)hv.a.D.), quo si quis introierit[*](introierit BIsid. S. improperet (inp-V) rv.) sine glomere lini, exitum invenire nequeat. supra id quadratum pyramides stant quinque, quattuor in angulis et in medio una, imae[*](imae BS. ime r. in uno (imo v) hv.) latae pedum quinum septuagenum , altae centenum[*](centum Rdv.a.S.)quinquagenum, ita fastigatae [*](faftigatae Bdhv(H). -giatae r Verc. cfr. nota ad XIX 70.), ut in[*](in Bhv. om. r.) summo orbis aeneus et petasus unus omnibus sit inpositus, ex quo pendeant exapta[*](excepta hv.a.H.)
catenis tintinabula[*](tintinniabula Rdhv.a.S.), quae vento agitata longe sonitus referant, ut Dodonae[*](dodonae Bv. eodone d. -dene r.) olim factum. supra quem orbem quattuor pyramides[*](piramides V. pyramydef quarum B (cfr. infra v. 5).) insuper singulae [*](fingulaf B.)stant[*](stint R. exstant v.a.S.) altae[*](altae Bv. -ta h. alie d. ale R. ele V.) pedum centenum. supra quas uno solo quinque[*](quinque Bdhv. quis neque r.) pyramides. quarum altitudinem Varronem puduit adicere; fabulae Etruscae tradunt eandem[*](eandem Bv. ead- r.) fuisse quam totius operis ad eas[*](ad eas ll.J. adeo hv.), vesana[*](uaefana BJD.) dementia, quaesisse gloriam inpendio nulli profuturo, praeterea fatigasse regni vires, ut tamen laus maior artificis esset.[*](Homerus 1381.) Legitur et pensilis hortus[*](ortus V.), immo vero totum oppidum Aegyptiae Thebae, exercitus armatos subter[*](subter VRdTG. fub terra BD. subito hv. cfr. § 104.) educere solitis regibus nullo oppidanorum[*](opidanorum BV.) sentiente; etiamnum hoc minus mirum quam quod flumine medium oppidum interfluente. quae si fuissent, non dubium est Homerum dicturum fuisse, cum centum portas ibi[*](ibi Bdv. ubi r.) praedicaret .