Naturalis Historia

Sensit[*](sensit et v. a. S.) facies hominum et[*](et ll. D. del. v.) novos omnique aevo priore incognitos non Italiae modo, verum etiam universae prope Europae morbos, tune quoque non tota Italia nec[*](nec VRdv. ne E.) per Illyricum Galliasve aut Hispanias magno[*](magnopere RdEv.a.S.) opere vagatos aut alibi quam Romae circaque, sine dolore quidem illos ac[*](ac VRdG. aut Ev.) sine pernicie vitae, sed tanta foeditate, ut quaecumque mors praeferenda[*](petenda d.) esset.

[*](Pl. iun. 32, 12–17. (cfr. Marc. 19, 1).) Gravissimum ex iis[*](iis v. n E. his rC.) lichenas appellavere Graeco nomine, Latine[*](latini V2.), quoniam a mento fere oriebatur, ioculari primum lascivia, ut est procax multorum natura in alienis[*](aliena R1) miseriis[*](miseris ED.), mox et usurpato[*](usurpate R1.) vocabulo mentagram, occupantem[*](occupantē RdTv. -te r.) multis[*](in multis v. a. S.) et[*](et ll. Ven. (S). del. v.) latis[*](latius ego. intus V1RdTfS. in- tuitus Er. man.Dal. Ven. intutus V2. del. v (D). an intentius.? cfr. § 6.) totos[*](totus V. totosque man. Dal. Ven.) utique voltus, oculis tantum inmunibus,

[*](Pl. iun. 33, 7. 8.) Non fuerat haec lues apud maiores patresque nostros et primum Ti[*](ti V1R1D. tiberii d(?)v. titi r.). Claudi Caesaris principatu medio inrepsit in Italiam quodam Perusino[*](persino VR(Dal.).) equite[*](equiti RE.) Romano, quaestorio scriba, cum in[*](in om.d.) Asia adparuisset[*](aperuisset (-sset et d) Vd.), inde contagionem eius inportante. nec sensere id malum feminae aut servitia plebesque humilis aut media, sed proceres veloci transitu osculi maxime, foediore multorum, qui perpeti medicinam toleraverant, cicatrice quam morbo. causticis namque curabatur, ni usque[*](pius- que V1. pri- V2.) in[*](in Vr (in ras.) Ev (J). ad dTfS.) ossa corpus exustum esset, rebellante[*](se bellante d.) taedio.[*](Pl. iun. 32, 17–19.) adveneruntque ex Aegypto, genetrice talium vitiorum, medici hanc solam operam[*](operam Erv. orem dT. morem VR. opem P.) adferentes magna sua praeda, siquidem certum est Manilium Cornutum e[*](et (pro e) E. ex v. a. H.) praetoriis legatum Aquitanicae provinciae HS CC[*](CC (H)D.) elocasse in eo morbo curandum sese[*](esse V2Er.). accidit quoque[*](quoque ego. que ll.v.) saepius , ut nova contra[*](contra V2dErv. om.V1RTD. an ut contra noua? (cfr. XII 92. XVII 41. XXI 33. XXXI 11).) genera morborum[*](post morborum falso iteraverunt curandum—saepius R, acci- ditque saepius V.) gregatim sentirentur . quo mirabilius quid potest reperiri[*](repperiri VE.) ? aliqua gigni repente vitia terrarum in parte certa[*](creta d. -am V.) membrisque hominum certis vel aetatibus aut etiam fortunis, tanquam malo eligente, haec in pueris grassari, illa in adultis[*](adulteris E.), haec proceres sentire, illa pauperes!

L. Paullo[*](paullo VdH(D). paulo rv(S).) Q. Marcio censoribus primum in Italia[*](ita- liam d(?) G.) carbunculum evenisse[*](euenisse coni. J (coll. accidisse § 7 init.). uen- ll.v. de mendo cfr XVII 233.) annalibus notatum[*](notatum VRdTfS. consti- utunm E. conscriptum v.) est, peculiare Narbonensis provinciae malum, quo duo consulates obiere[*](obire E.)

[*](Pl. inn. 33, 20–34, 1. Marc. 19, 18. Celsus III 25.) Diximus elephantiasim[*](elephantiasim dS (-sin v). elefa- r.) ante Pompei Magni aetatem non accidisse[*](occidisse E.) in Italia[*](italiā R1.), et ipsam a facie saepius incipientem,[*](20,144) in nare prima veluti lenticula, mox increscente[*](increscente J cum Strackio. cfr. Marc. inare- ll.H(D). inuale- v.) per[*](dist. ego coll Celso.) totum corpus, maculosa variis coloribus et inaequali cute, alibi crassa, alibi tenui, dura, alibi ceu scabie aspera, ad postremum vero nigrescente et[*](et om.VR1.) ad ossa carnes adprimente , intumescentibus digitis in pedibus manibusque. Aegypti peculiare hoc malum et, cum in[*](in om.R1.) reges[*](greges E.) incidisset, populis funebre, quippe in balineis[*](balneis R1.) solia temperabantur[*](temperabuntur E.) humano[*](humani V.) sanguine ad medicinam eam. et hic quidem morbus

Id ipsum mirabile, alios desinere in nobis, alios durare[*](alias durare V.), sicuti colum. Ti[*](ti V1RD. tiberii d(?)v. titi V2. pti E. p???ti r.). Caesaris principatu inrepsit id[*](id om.Ev.a. H.) malum, nec quisquam id prior imperatore ipso sensit, magna civitatis ambage[*](ambige R.), cum in[*](in V1dTS.om. rv.) edicto eius excusantis[*](excusantes E.) valetudinem legeret nomen incognitum. quid[*](qui VR1.) hoc esse dicamus aut quas deorura iras? parum[*](iras parum VRdv. inasperum E1. -parum E2. minas parum man. Dal.) enim erant[*](erant enim VRdS cfr. XXI 78. XXIII 4. IX 105.) homini certa morborum genera, cum supra trecenta essent, nisi etiam nova timerentur! neque ipsi autem homines pauciora sibi opera sua negotia inportant.

[*](Celsus I praef. cfr. Plin. XXIX 4–6. Isid. IV 9, 4.) Haec apud priscos erant quae memoramus[*](memoraaimus U(D).) remedia[*](remedia dv. et media VR. media (m in ras.) E.), medicinam[*](medicine v. -na ll.) ipsa quodammodo[*](ipso quo- nam modo V.) rerum natura faciente, et diu fuere.

Hippocratis certe, qui primus medendi praecepta clarissime condidit, referta herbarum mentione invenimus volumina, nec minus Diocli[*](dioclis d(?)v.a.S.) Carysti[*](ciaristi VR. car- r.), qui secundus aetate famaque[*](famaque VRdv. namque Er.) extitit, item Praxagorae[*](praxagora E.) et Chrysippi ac deinde Erasistrati[*](crassistrati E.) Cei[*](Cei P e Strabone X 5, 6 p. 486. co ll. del. v.a. U. Coi coni. S.), Herophilo quidem, quamquam subtilioris sectae conditori, ante omnis[*](omnis ll.S. -nes v. an omnia?) celebratam [*](celebratum E. -ante etiaratum S.) rationem[*](rationis R.)[*](dist. ego (ut intellegatur rationem herbarum post Herophilum ad verba descendisse, cum tamen usus efficacissimus herbarum magister esset). an vero ab usu?), iam[*](iam ego. eam ll. v.) paulatim, usu efficacissimo rerum omnium magistro, peculiariter utique medicinae, ad verba

[*](Celsus I praef.) Durabat tamen antiquitas firm[*](firmas VR.) magnasque confessae [*](conferrae V.) rei vindicabat reliquias, donec[*](reliqu//as donec V2. donec reliquas E.) Asclepiades aetate Magni Pompei orandi[*](orandę E. rhetoricae v.a.G.) magister nec satis in arte ea[*](eas E.) quaestuosus , ut ad alia quam forum[*](quam forum VRdTfH. eorum Er. del. v.) sagacis ingenii, huc[*](hoc VR1.) se repente convertit atque, ut necesse erat homini qui nec id egisset nec remedia nosset oculis usuque[*](usque Vf.) percipienda, torrenti[*](torrentia E.) ac meditata cotidie[*](cottidie E.) oratione blandiens omnia abdicavit totamque medicinam ad causas[*](causas VRdTfS. -sam EG. casum man. Dal. v.) revocando coniecturae [*](coniectura E. -ram v.a.H.) fecit,[*](Celsus II 14 init.) quinque res maxume communium auxiliorum professus, abstinentiam cibi, alias vini, fricationem corporis, ambulationem, gestationes[*](gestationis VRED.), quae cum unusquisque semet ipsum sibi praestare[*](praestaret E.) posse[*](posset REv.a.G.) intellegeret[*](intellegeret EG. -rent r. -re v.), faventibus cunctis, ut essent vera quae facillima[*](facillime V.) erant, universum prope humanum genus circumegit in se[*](circumegit se V. -gisse d.) non alio modo quam si caelo demissus[*](demissus TS. dim- (-isus V) Vd. adm- E. em- Rv.) advenisset.

[*](Celsus III 14. IV 26. Apuleius Florid. IV p. 30.) Trahebat praeterea mentes[*](mentis VS.) artificio inani, alias[*](inani alias ego. (de mendo cfr. § 6 extr.). animalia VRdU. mirabili d(?)v. -ili iam S. animos iam JD.) vinum[*](uinuam Rdv. -na VS. -no EVen.) promittendo aegris dandoque tempestive, iam[*](iam VRdTfS. tam Er. tum v.) frigidam aquam et, quoniam causas morborum scrutari[*](scritari E.) prius

Super omnia adiuvere eum magicae vanitates in tantum evectae, ut abrogare[*](euacuet et abrogaret E.) herbis fidem cunctis possent : Aethiopide[*](aethiope R1.) herba amnes ac stagna siccari; onothu- ridis[*](onothuridis ego. cfr. XXIV 167. condiendis VRdTS. -dendis ErJ. coniectu (ad antecedd. relatum) v. condyendis U coll. Athen. XI 55 p. 477. chondridis coni. J.) tactu clausa omnia aperiri; Achaemenide coniecta in aciem hostium trepidare agmina ac terga verti[*](uertere d(?)v.a.S.) ; latacen dari solitam[*](solita Vd.) a Persarum rege legatis[*](persarum relegatis VdT.), ut, quocumque venissent , omnium rerum copia abundarent, ac multa similia. [*](extr.: cfr. Plin. XXIV 166.) ubinam istae[*](ubinam istae dv. -nimiste r.) fuere, cum Cimbri Teutonique terribili Marte ulularent aut cum Lucullus tot reges Magorum paucis legionibus sterneret? curve Romani duces primam semper in bellis commerciorum habuere curam? cur Caesaris[*](curat curę (om. Caesaris) E.) miles ad Pharsaliam famem sensit, si abundantia omnis contingere unius herbae felicitate poterat? non satius fuit Aemilianum Scipionem Carthaginis portas herba patefacere quam machinis claustra per tot annos quatere? siccentur[*](quateres iactentur E.) hodie[*](hodie om. v.a. G.) Meroide[*](merodie f. aethiopide v.a. H.) Pomptinae paludes tantumque agri[*](agri v. -is ll.) suburbanae reddatur[*](reddantur Er.) Italiae! nam quae apud eundem Democritum invenitur compositio medicamenti, quo pulchri bonique et fortunati gignantur[*](gignantur om.R1d.) liberi, cui umquam[*](cur numquam v.a. H.) Persarum regi tales[*](talis est man. Dal. v.a.G.) dedit[*](dedit G. -ita ll.v. an dedit ea (sc. compositio) vel dedit? & (vel ita) mirum? (ac mirum coni. S).) ? mirum esset[*](esse E.) profecto hucusque provectam [*](profectam S J (tacito errore).) credulitatem antiquorum saluberrimis ortam initiis, si in[*](in (pro non) R1.) ulla re modum[*](morum VR.) humana ingenia novissent atque non hanc ipsam medicinam ab Asclepiade repertam probaturi

[*](Pl. iun. 33, 9–13. Marc. 19, 3. 4. 27. 5. Diosc. IV 162.) Sed in lichenis remediis atque tam foedo malo plura undique acervabimus[*](aceruabimus dv. -auimus r.), quamquam non paucis iam[*](non paucis iam non E.) demonstratis. medetur ergo plantago trita, quinquefolium, radix albuci[*](albugi E.) ex[*](ex ego. om. ll. v. ex Pl. iun. in Marc.) aceto, ficulni caules ex aceto decocti, hibisci radix cum glutino[*](glutine lupino Pl. iun. lupino Marc.) et[*](et ll. v. ex Pl. iun.) aceto acri decocta ad quartas[*](quartanas Rdf.). defricant[*](defricantur v.a.D.) etiam pumice, ut rumicis radix trita ex aceto inlinatur[*](dist.ego.).[*](Diosc, IV 53.—Pl. iun. 33, 13. Diosc. IV 154.) et flos visci cum calce subactus laudatur et tithymalli[*](thimalli (om. et) d.) cum resina decoctum. lichen vero herba omnibus his praefertur, inde nomine invento. nascitur in saxis, folio uno ad radicem lato, caule uno parvo, longis[*](paruo longis Erv. longo paruis rTfS.) foliis dependentibus. haec delet et stigmata. teritur cum melle. est[*](an est et?) aliud genus lichenis, petris[*](petris Erv(J). -ras rTS. -rae coni.J.) totum adhaerens[*](inhaerens d(?)G.) ut muscus, qui et ipse inlinitur. hic et sanguinem sistit volneribus instillatus et collectiones inlitus. morbum quoque regium cum melle sanat ore inlito et lingua. qui ita curentur, aqua salsa lavari iubentur, ungui oleo amygdalino , hortensiis abstinere. ad lichenas et thapsiae radice utuntur trita cum melle.

[*](cfr. Marc. 16, 42.—Diosc. III 27. Celsus IV 7. Pl. iun. 32, 4–6. Marc. 15, 29. Pl. iun. 32, 6–8. Diosc. IV 42.) Anginae argemonia medetur sumpta ex vino, hysopumn cum fico[*](fico V1dTfS coll. Diosc. uino V2r (ex corr.) EPl. iun. v.) decoctum et gargarizatum, peucedanum

strumis plantago, chelidonia cum melle et[*](melle et v. et ab E.om.r.) axungia[*](axungia—7 item cum rin marg.Ev. om. r.), quinquefolium, radix persollatae , item cum axungia operitur folio suo inposita[*](imposito d.), item Artemisia, radix mandragorae ex aqua. sideritis latifolia [*](lata folia Ev.a.H.) clavo sinistra manu circumfossa[*](circumfossa Erv (D). -fusa VRJ. -confissa d. confissa S.) adalligatur, custodienda sanatis ne rursus sata taedium[*](taedium ego. cfr. § 3, nota ad XXIII 22. die Er.om. rTD. diro v.) herbariorum seelere , ut in quibusdam diximus[*](diximus om.Erv.a.S.), rebellet, quod et in iis[*](iis v. his ll. C. item v. 12.),[*](21,144 25,174) quos Artemisia sanaverit, praedici reperio, item in iis, quos plantago.[*](Diosc. III 159.) damasonium[*](damasonium B e Diosc. cfr. ind. et XXV 124. -sionem d. -sione VRJ. -son v. damisionem Er.), quae et alcima[*](alcima coni. J. cfr. nota ad XXV 130. alcam Vd. -canam E. alia nam r. alia R. alcea C. alisma B. caucalin v.) vocatur, sub solstitio collecta inponitur ex aqua caelesti, folium tritum vel radix tusa cum axungia[*](absungia E.) ita, ut inposita folio[*](filio V.) suo operiatur. sic et ad omnes cervicis[*](omnis ceruices V.) dolores tumoresque quacumque in parte.[*](extr.: cfr. Diosc. eupor. I 155.—Diosc. IV 42. eupor. I 190.) — Bellis in pratis nascitur, flore[*](flore Erv. om. r.) albo, aliquatenus rubente. hanc[*](hanc VRdv. ac E.) cum Artemisia inlitam efficaciorem esse produnt.— Condurdum quoque[*](quoque om.R (?)Ev.a.S.) herba solstitialis , flore rubro, suspensa in[*](in ll.v. an e (= ī)? cfr. XXV 162 (inlecebram) et nota ad XXVIII 98.) collo conprimere dicitur strumas, item verbenaca cum plantagine.—Digitorum vitiis omnibus et privatim pterygiis quinquefolium medetur.

[*](Diosc. III 48. IV 69. III 115. 6. eupor. II 31. (Marc. 16, 59). 11 152. IV 1.) In pectoris[*](pectoribus VR1.) vitiis vel gravissimum est tussis. huic medetur panacis[*](panaces VR1.) radix in vino dulci[*](dulce VR1.), sucus hyoscyami etiam sanguinem[*](sanguine VR.) excreantibus, nidor quoque accensi tussientibus[*](accens; tussitientibus V.), item scordotis mixto nasturcio[*](nasturcio E. -rtio rv.) et[*](et (pro cum) R1dTf.) resina cum melle tunsa arida—facit et per se faciles excreationes—, item centaurium maius vel sanguinem reicientibus, cui vitio et plantaginis[*](dist.ego.)[*](tribus ll.v.) sucus medetur et Vettonica obolis III in aqua; [*](Diosc. IV 105. III 82 (eupor. II 37). I 2 (eupor. II 35). III 76. 5. IV 102 (eupor. II 32).) contra[*](dist.ego.) purulentas[*](purulentis E.) contraque cruentas exscreationes persollatae [*](persolilatae VE.)[*](undecim ll v.) radix drachmae[*](drachmae v. -ma VRdD cum U 549 non apte coll. XI 184. diadima E.cfr. XXII 29.) pondere[*](pondere H. -ris ll.v(JD). cfr. § 44. 34. 36. 40. 52. 53. 57. 77 al., de falsa siglae p. interpretatione § 102. 114.) cum pineis nucleis XI, peucedani[*](dist.S.) sucus. pectoris doloribus acorum[*](aquorum V.) subvenit[*](subuenit ego. -nit et ll.v.), idem[*](idera ego. ideo ll.v.) antidotis miscetur; tussi. daucum, item Scythica herba, eadem[*](eadem coni. S. ea demum d(?)Erv. ex V1R. ea demum ex V2.) omnibus[*](dist.ego.) pectoris[*](pectoribus V.) vitiis; tussi et purulenta excreantibus obolis[*](obolis tribus om.R1d.) III in passi[*](pasti E. possi d. passo v.a.S.) totidem verbascum, cuius est flos[*](flos est E. flos v.a.H.) aureus. [*](Diosc. IV 121 (eupor. II 31). Marc. 16, 49. Diosc. III 27.)

huic tanta vis, ut iumentis etiam non tussientibus[*](notusientibus V.) modo, sed ilia quoque traheatibus auxilietur potu, quod et de Gentiana reperio[*](repperio E.). radix eacaliae[*](caccaliae RED. cfr. XXV 135. XXVI 163.) conmanducata et in vino madefacta non tussi tantum, sed et faucibus prodest. hysopi [*](quinque . . duobus . . tribus ll.v.) v rami cum II rutae et ficis[*](fecis E. fici d.) III decocti thoracem purgant[*](purgat E.), tussim sedant.

[*](Diosc. III 116. eupor. II 33. Geop. II 5, 4. (cfr. Marc. 16, 101).) Bechion tussilago[*](tusilago E. tusselago d. -lego V.) dicitur. duo eius genera.

[*](Diosc. III 115. Marc. 20, 22. Diosc. III 3. eupor. II 5. Marc. 24, 6. Diosc. II 152. Marc. 16, 37 (20, 50). Diosc. eupor. II 13. Diosc. III 1. 138. (Marc. 20, 124). IV 70. 90. eupor. II 1.)