Tusculanae Disputationes

Cicero, Marcus Tullius

Cicero. M. Tulli Ciceronis. Scripta Quae Manserunt Omnia. Pohlenz, M, editor. Leipzig: Teubner, 1918.

Atque si in virtute satis est praesidii ad bene vivendum, satis est etiam ad beate; satis est[*](prius est om. H) enim certe in virtute, ut fortiter vivamus; si fortiter, etiam ut magno animo, et quidem ut nulla re umquam terreamur semperque simus invicti. sequitur, ut nihil paeniteat, nihil desit, nihil obstet; ergo omnia profluenter absolute prospere, igitur beate. satis autem virtus ad fortiter vivendum potest; satis ergo etiam ad beate.

Etenim ut stultitia, etsi adepta est quod concupivit, numquam se tamen satis consecutam putat,[*](consecuta GRV1 putet V1 ) sic sapientia semper eo contenta[*](contenda K1 conta G contempta H) est quod adest, neque eam umquam sui paenitet.[*](at nos autem...14 penitet H)

Similemne[*](similene X similemen s ) putas C. Laelii unum consulatum[*](consolat.GR (in 24 corr. c) V) fuisse,[*](fuisse s Vrec fuisset X) et eum quidem cum repulsa (si,[*](si sic Vrec ) cum sapiens et bonus vir, qualis ille fuit, suffragiis praeteritur, non populus a bono consule potius quam ille a bono populo[*](del.Mue. a vano populo s a populo (sine bono) Mdv ) [*](del.Mue. a vano populo s a populo (sine bono) Mdv ) repulsam fert[*](post fert iterat suffragiis praeteritur X))—sed tamen utrum malles te,[*](maeste G ( ss. 2)) si potestas esset, semel ut Laelium consulem an ut Cinnam quater?

non dubito, tu quid responsurus sis; itaque video, cui committam. non quemvis hoc idem interrogarem; responderet enim alius fortasse se non modo quattuor consulatus[*](consolat.GR (in 24 corr. c) V) uni anteponere, sed unum diem Cinnae multorum et clarorum virorum totis aetatibus. Laelius si digito quem attigisset, poenas dedisset; at Cinna collegae sui consulis Cn. Octavii[*](GN.X) praecidi caput[*](praeciditapud K) iussit,[*](iussit,iussit Sey. ) [*](lussit G hic et saepius ) P. Crassi L. Caesaris, nobilissimorum

p.429
hominum, quorum virtus fuerat domi militiaeque cognita, M. Antonii, omnium eloquentissimi quos ego audierim, C. Caesaris,[*](G. X) in quo mihi videtur specimen fuisse humanitatis salis suavitatis leporis. beatusne igitur, qui hos[*](qui hos s V3 quos X) interfecit?[*](interficit V1 ) mihi contra non solum eo videtur miser,[*](miser eqs.cf. Aug. civ. 5, 26 ) quod ea fecit, sed etiam quod ita se gessit, ut ea facere[*](ea se f. G (exp. 2)) ei liceret (etsi peccare[*](peccaret X corr.V1 ) nemini licet; sed sermonis errore labimur;[*](errore labimur add. Vc labimus K) id enim licere[*](lic&re V1 ) dicimus,

quod cuique conceditur). utrum tandem beatior C. Marius tum, cum Cimbricae victoriae gloriam cum collega Catulo communicavit, paene altero Laelio—nam hunc illi[*](huic X (unde ilium pro illi V3) hunc s ) duco simillimum—, an cum[*](an cum annum G1 ) civili bello victor iratus necessariis Catuli deprecantibus non semel respondit, sed saepe:

moriatur
? in quo beatior ille, qui huic nefariae voci paruit,[*](paruit V) quam is, qui tam scelerate imperavit. nam cum accipere quam facere praestat iniuriam, tum morti iam ipsi[*](ipsa K) adventanti paulum procedere ob viam, quod fecit Catulus, quam quod Marius,[*](quod quam M. V1 ) talis viri interitu sex[*](interitus ex X) suos obruere consulatus et contaminare extremum tempus aetatis.

Duodequadraginta[*](Totum cap. 20 libere excerpsit Val. Max. 9, 13 ext. 4) annos tyrannus Syracusanorum fuit Dionysius,[*](dionisius KV dyonisius GR) cum quinque et viginti natus annos dominatum occupavisset. qua pulchritudine urbem, quibus autem opibus praeditam servitute oppressam tenuit civitatem! atqui de hoc homine a bonis auctoribus sic scriptum accepimus, summam fuisse eius in victu temperantiam in rebusque gerundis virum acrem et industrium,[*](et industrium om. R1 ) eundem tamen maleficum natura[*](in rebus gerundis... 29 maleficum natura Non. 241,8 ) et

p.430
iniustum; ex quo omnibus bene veritatem intuentibus[*](inuentibus X corr. V1 ) videri necesse est miserrimum. ea[*](ea ecce K) enim ipsa, quae concupierat, ne tum quidem, cum omnia[*](omni G1 ) se posse censebat, consequebatur.

qui cum esset bonis parentibus atque honesto loco natus—etsi id quidem alius alio modo tradidit—abundaretque et[*](B s ei X) aequalium familiaritatibus et consuetudine propinquorum, haberet etiam more Graeciae[*](graciae ) [*](gratiae V1 ) quosdam adulescentis amore[*](more amore G1 ) coniunctos, credebat eorum nemini, sed is quos[*](quos s V3 quod X) ex familiis locupletium servos delegerat, quibus nomen servitutis ipse detraxerat,[*](traxerat G1 ) et quibusdam convenis[*](convenis et Bs convenisset X) et feris barbaris corporis custodiam committebat. ita propter iniustam dominatus cupiditatem[*](dominatus domi cup. G1 ) in carcerem quodam modo ipse se incluserat. quin etiam ne tonsori collum committeret, tondere filias suas docuit. ita[*](ista K1 ) sordido ancillarique[*](sordidoque ancillari X corr. V3B1 (cf. simile mendum in G 415,5) sordido atque ancillari alii s ) artificio regiae virgines ut tonstriculae tondebant barbam et capillum patris.[*](regiae ...17 patris Prisc.GL.2, 371, 11 ) et tamen ab is ipsis, cum iam essent adultae, ferrum removit instituitque, ut candentibus[*](cadentibus Non. ) iuglandium putaminibus barbam sibi et capillum adurerent.[*](instituitque...20 adurerent Non. 122, 30 )

cumque duas uxores haberet,[*](haberet uxores V1 ) Aristomachen[*](aristomachem X (aristhom.G)) civem suam, Doridem autem Locrensem, sic noctu ad eas[*](notu V1 notua deas K1 (corr. c)) ventitabat, ut omnia specularetur et perscrutaretur ante. et cum fossam latam cubiculari[*](fossa lata cubicularis X corr. s ) lecto circumdedisset eiusque fossae transitum ponticulo ligneo coniunxisset, eum ipsum,[*](ipsum ipse Scheibe(cum forem cubiculi extrinsecus a custodibus opertum interiore claustro ipse diligenter obserasset Val. Max.)) cum forem cubiculi clauserat, detorquebat. idemque cum in communibus

p.431
suggestis consistere non auderet, contionari ex turri alta solebat.

atque is cum pila ludere vellet —studiose enim id factitabat—tunicamque poneret, adulescentulo, quem amabat, tradidisse gladium dicitur. hic cum quidam familiaris iocans dixisset:

huic quidem[*](quidam V1 ) certe vitam tuam committis
adrisissetque[*](adrisisetque KR adrisissetque V1 ) adulescens, utrumque iussit interfici, alterum, quia viam demonstravisset interimendi sui, alterum, quia dictum id risu adprobavisset. atque eo facto[*](factu V1 ) sic doluit, nihil ut tulerit gravius in vita; quem enim vehementer amarat, occiderat. sic distrahuntur in contrarias partis impotentium cupiditates. cum huic obsecutus sis, illi est repugnandum.

Quamquam hic quidem tyrannus ipse iudicavit, quam esset beatus. nam cum[*](cum add. G2 ) quidam ex eius adsentatoribus, Damocles, commemoraret in sermone[*](sermonem K) copias eius, opes, maiestatem dominatus, rerum abundantiam, magnificentiam aedium regiarum negaretque umquam beatiorem quemquam fuisse,

visne igitur
inquit,[*](inquid G1V inquit add. R1 )
o Damocle, quoniam te haec vita delectat, ipse eam[*](eam Ern. eadem (de tota vita agitur cf. p.433, 4)) degustare et fortunam experiri meam?
cum se ille cupere dixisset, conlocari[*](coll. KR) iussit hominem in aureo lecto strato[*](stato K1 ) pulcherrimo textili stragulo, magnificis operibus picto, abacosque compluris ornavit argento auroque caelato. tum ad mensam eximia forma pueros delectos iussit consistere eosque[*](que om. G1 ) nutum illius intuentis diligenter ministrare.

aderant unguenta[*](ungenta V) coronae, incendebantur odores, mensae conquisitissimis[*](conquisitissimis -nquisiti— Vc in r. ) epulis[*](aepulis GRV) extruebantur. fortunatus sibi Damocles videbatur. in hoc medio apparatu fulgentem gladium e lacunari saeta equina[*](lacunariaetaequina G1 ) [*](equi Non. ) aptum demitti[*](dimitti KR Non. )

p.432
iussit,[*](fulgentem... 432, 1 iussit Non.235,19 ) ut impenderet illius beati cervicibus. itaque nec pulchros illos ministratores aspiciebat nec plenum artis argentum nec manum porrigebat in mensam; iam ipsae[*](ipse GKV) defluebant coronae; denique exoravit tyrannum, ut abire liceret, quod iam beatus nollet esse. satisne videtur declarasse Dionysius[*](dyonis.X (in 6 ex dion. K1)) nihil esse ei beatum, cui semper[*](cui miser semper K) aliqui terror[*](aliqui terror Bs aliquid error X (aliquis error Vrec)) impendeat?[*](impendat V1 ) atque ei[*](ei add. V1 ) ne integrum quidem erat, ut ad iustitiam remigraret,[*](remigaret V1 ) civibus libertatem et iura redderet; is enim se adulescens inprovida aetate inretierat erratis eaque commiserat,[*](comiserat G1R) ut salvus esse non posset, si sanus esse coepisset.[*](coepisset ex coepit R1 )

Quantopere vero amicitias desideraret, quarum infidelitatem extimescebat, declaravit in Pythagoriis[*](pythagoris V) duobus illis, quorum cum alterum vadem mortis[*](vademortis X corr. G2V3 ) accepisset, alter,[*](alter ut s alterum X) ut vadem suum liberaret, praesto fuisset ad horam[*](oram V) mortis destinatam,

utinam ego
inquit
tertius vobis amicus adscriberer!
quam huic erat miserum carere consuetudine amicorum, societate victus, sermone omnino familiari, homini praesertim docto[*](docto dato V) a puero et artibus ingenuis[*](ingeniis K) erudito, musicorum[*](misicorum X (musicum B)) vero perstudioso;[*](perstudiosum (propter poetam) W corr.Dav. (qui etiam poetae...tragico...bono)) poëtam etiam tragicum[*](post tragicum add. accepimus (ex 429,27)s non male )—quam bonum, nihil ad rem; in hoc[*](cf. Att.14, 20, 3 Atil. fr.1) enim genere nescio quo pacto magis quam in aliis suum cuique pulchrum[*](pulcrum G) est; adhuc neminem cognovi poëtam (et[*](et om. K1 ) mihi fuit cum Aquinio amicitia), qui sibi non optumus videretur; sic se res habet: te tua, me delectant mea[*](mea ea K)—sed ut ad Dionysium[*](dyonis.X (in 6 ex dion. K1)) redeamus: omni cultu et victu humano carebat; vivebat
p.433
cum fugitivis, cum facinerosis, cum barbaris; neminem, qui aut libertate[*](libertatem K) dignus esset aut vellet omnino liber esse, sibi amicum arbitrabatur.[*](arbitrabantur G1 )

Non ego iam cum huius vita, qua taetrius miserius detestabilius excogitare nihil possum, Platonis aut Archytae[*](architae ) vitam[*](vitae vitam X (vitae del. s V3)) comparabo, doctorum hominum et plane sapientium:

ex eadem urbe humilem homunculum a pulvere et radio excitabo, qui multis annis post fuit, Archimedem. cuius ego quaestor ignoratum ab Syracusanis, cum esse omnino negarent, saeptum[*](septum X) undique et vestitum[*](vestitutum V1 ) vepribus et dumetis indagavi sepulcrum. tenebam enim quosdam senariolos, quos in eius monumento esse inscriptos acceperam, qui declarabant in summo sepulcro sphaeram[*](spheram X (18 spherae RV sphaere GK)) esse positam cum cylindro.

ego autem cum omnia conlustrarem oculis—est enim ad[*](ad a GRV1 (corr.V3)) portas Agragantinas[*](ego ducem cum...16 portas gaianas Non.335,24 ) [*](agragantinas Came rarius agragianas X gaianas (gafanas L 1) Non. agragentinas Sey.(cf. Th.l.l.l.1428)) magna frequentia sepulcrorum—, animum adverti columellam non multum e dumis eminentem, in qua inerat sphaerae figura et cylindri. atque ego statim Syracusanis— erant autem principes mecum—dixi me illud ipsum arbitrari esse, quod quaererem. inmissi cum[*](inmissi cum s V3 inmusicum X (inmuscum K)) falcibus multi[*](multi famuli Lattmann milites olim Sey. ) purgarunt et aperuerunt locum.

quo cum patefactus[*](patefactum X) esset aditus, ad adversam[*](addit' adadv. G) basim[*](bassim X (corr.G1)) accessimus.[*](accessimus R sed -ss- e corr. (fuit fort. accedimus) accesimus V) apparebat epigramma[*](epygramma KRV) exesis posterioribus partibus versiculorum dimidiatum[*](dimidiatis X (di prius in r. R1) corr. Bentl. (dimidiatus de versiculis vel de epigrammate dici poterat, de partibus non poterat cf. Gell. 3, 14)) fere. ita nobilissima Graeciae civitas, quondam vero etiam doctissima, sui civis

p.434
unius acutissimi monumentum ignorasset, nisi ab homine Arpinate[*](Arpinati We.cl.leg.1, 4 al. ) didicisset. sed redeat,[*](reddeat X (corr.G1)) unde aberravit oratio: quis est omnium, qui[*](qui quo V1 ) modo cum Musis, id est cum humanitate[*](humilitate K1 ut v. ) et cum doctrina, habeat aliquod commercium, qui se non hunc mathematicum malit quam illum tyrannum? si vitae modum actionemque quaerimus, alterius mens rationibus agitandis exquirendisque alebatur cum oblectatione sollertiae, qui est unus suavissimus pastus[*](patus K1 (r ss. c)) animorum, alterius in caede et iniuriis cum et diurno et nocturno metu. age confer Democritum Pythagoram, Anaxagoram: quae regna, quas opes studiis eorum et delectationibus antepones?

Etenim, quae pars optuma est in homine, in ea situm esse necesse est[*](in homine...14 necesse est add. G2 in mg. ) illud, quod quaeris, optumum. quid est autem[*](autem enim H) in homine sagaci ac bona mente melius? eius bono fruendum est igitur, si beati esse volumus; bonum autem mentis est virtus; ergo hac beatam vitam contineri necesse est. hinc omnia, quae pulchra[*](pulcra K) honesta praeclara sunt, ut supra dixi, sed dicendum idem[*](idẽ V) illud[*](illud om s H) paulo uberius videtur, plena gaudiorum sunt. ex perpetuis autem plenisque gaudiis cum perspicuum sit vitam beatam existere, sequitur ut ea existat ex[*](ex om. V) honestate.[*](etenim...23 honestate H)

Sed ne verbis solum attingamus ea quae[*](eaque v. KRV1 ) volumus ostendere, proponenda quaedam quasi moventia sunt, quae nos magis ad cognitionem intellegentiamque convertant. sumatur enim nobis quidam praestans vir optumis[*](optumus V ) artibus, isque animo parumper et cogitatione[*](cognitione K) fingatur. primum ingenio eximio sit necesse est; tardis

p.435
enim mentibus virtus non facile comitatur; deinde[*](deinde denique K) ad investigandam[*](vestigandam K) veritatem studio incitato. ex quo triplex ille animi fetus[*](fetus KR (ę) factus GV) existet, unus[*](I II III ad-scribunt G1V1 ) in cognitione rerum positus et in explicatione naturae, alter[*](aliter K) in discriptione expetendarum fugiendarumque rerum[*](fugiendarumque vererumne vivendi GKV (ve exp. et be supra ne scr.V3) R1 ut v. (fugiendarumquererum. post vivendi quod in ras. certo dispicitur alia manus adscripscrat ue) H1 (fugiendar verer nevivendi.Verba cū ratio ss.non H1 sed alia manus eiusdem aetatis sec. Stroux) et in ratio ne We.bene quod fin. 5,15 certa de causa deest add. Po. cl. ac.1, 19 fin. 5, 11. 16 ) et in ratione bene vivendi, tertius in iudicando,[*](in ante iud. om. K) [*](iudicando nequid KRH) quid cuique rei sit consequens quid repugnans, in quo inest omnis[*](inest omnis est H) cum subtilitas disserendi, tum veritas iudicandi.

quo tandem igitur gaudio adfici necesse est[*](est V esset GKCRH est et K1 ) sapientis animum cum his habitantem pernoctantemque curis! ut, cum totius mundi motus conversionesque perspexerit [*](ut,quod del.Bentl.,pendet a verbis cum — curis (= so dab). Ciceronem pergere voluisse ut, cum... perspexerit,... ipse se adgnoscat coniunctumque cum divina mente se sentiat, ex quo insatiabili gaudio compleatur cum similitudo verborum v. 9—10 et 436,5—9 tum locus gemellus leg. 1,61 declarant. ) sideraque viderit innumerabilia caelo inhaerentia cum eius ipsius motu congruere certis infixa sedibus, septem alia suos quaeque tenere cursus multum inter se aut altitudine aut humilitate distantia, quorum vagi motus rata tamen et certa sui cursus spatia definiant—horum nimirum aspectus impulit illos veteres et admonuit, ut plura quaererent; inde est[*](est enim G1 ) indagatio nata initiorum et tamquam seminum, unde essent omnia orta generata concreta, quaeque cuiusque generis vel inanimi[*](inanimi animi H) vel animantis[*](animantis inanimantis K) vel muti vel loquentis[*](loquentes GR1V1 )

p.436
origo, quae vita, qui interitus[*](quae int. GR1V1 ) quaeque ex alio in aliud vicissitudo atque mutatio, unde terra et quibus librata ponderibus, quibus cavernis maria sustineantur, qua[*](sustineantur, qua Dav sustineant. In qua X (sustineantur vel sustineat s)) omnia delata gravitate medium mundi locum semper expetant,[*](expectant ) qui est idem infimus in rutundo.[*](rotundo KVc?H)

haec tractanti[*](tractanti s V3 tractandi X (-i ex -o K1)) animo et noctes et dies cogitanti[*](cogitandi KV1 cogitanti G) existit illa a [*](a s om. X) deo[*](deo H) Delphis praecepta cognitio, ut ipsa se mens agnoscat coniunctamque cum divina mente se sentiat, ex quo insatiabili gaudio compleatur.[*](completur Bentl. ) ipsa enim cogitatio de vi et natura deorum studium incendit[*](incedit GRV1 ) illius aeternitatem[*](aeternitatem Sey. aeternitatis (aeterni status Mdv. ad fin.1, 60)) imitandi, neque se in brevitate vitae conlocatam[*](conlocata GRV1 collocatam H (bis) conlocatum s We. ) putat, cum rerum causas alias ex aliis aptas et necessitate nexas videt, quibus ab aeterno tempore fluentibus in aeternum ratio tamen mensque moderatur.

Haec ille intuens atque suspiciens[*](suspiciens V sed pic in r. 1 suscipiens K1 ) vel potius omnis partis orasque circumspiciens quanta rursus animi tranquillitate[*](tranquillitati K) humana et citeriora considerat! hinc illa cognitio virtutis existit, efflorescunt genera partesque virtutum, invenitur, quid sit quod natura spectet[*](expectet G1 expectetur Gr) extremum in bonis, quid in malis ultumum,[*](sumatur...436, 20 ultimum H (extrema bis)) quo referenda sint officia, quae degendae[*](degente G1 ) aetatis ratio deligenda.[*](diligenda X corr. s ) quibus et[*](et add.Kc ) talibus rebus exquisitis hoc vel maxime efficitur, quod hac[*](hac ac G1 hic V1 ) disputatione agimus, ut virtus ad beate vivendum sit se ipsa contenta.

Sequitur tertia, quae per omnis partis sapientiae manat et funditur, quae

p.437
rem definit,[*](definivit X (dif. K) corr. s V3 ) genera dispertit, sequentia adiungit, perfecta concludit, vera et falsa diiudicat, disserendi ratio et scientia. ex qua cum summa utilitas existit[*](extitit K (in 18 corrKc)) ad res ponderandas, tum maxume[*](maxime GKH) ingenua delectatio et digna sapientia. Sed haec otii.[*](sed haec otii om. H) transeat idem iste sapiens ad rem publicam tuendam. quid eo possit esse praestantius, cum †contineri[*](contineri del.Lb. cum temperantia suas adpetitiones contineat (vel queat continere), prudentia fere desiderat Po.cl.p.371, 22 off.3,96.116; 2,77.rep.6,1 (rei publicae rector...sapiens sit et iustus et temperans eqs.)) prudentia utilitatem civium cernat, iustitia[*](sequitur...437, 8 iustitia H) nihil in suam domum inde derivet,[*](derivet -iv- scr. G2 ) reliquis utatur tot tam variisque virtutibus? adiunge fructum amicitiarum, in quo doctis positum est cum consilium omnis vitae consentiens et paene conspirans, tum summa iucunditas e[*](e et V1 (ex Vrec)) cotidiano cultu atque victu.[*](victu sV3 victurus GRV1 victus K cf.Th.l.l.IV,1333 ) Quid haec tandem vita desiderat, quo[*](quo quod GK) sit beatior? cui refertae tot[*](cui rei refertae etot G) [*](cui rei referta etot R) [*](cui rei referta et tot V) [*](cui rei refertae et tot K corr. Man. ) tantisque gaudiis Fortuna ipsa cedat necesse est. quodsi gaudere talibus bonis animi, id est virtutibus, beatum est omnesque sapientes is gaudiis perfruuntur, omnis eos beatos esse confiteri necesse est.

Etiamne[*](etiamne -ne eras.in R) in cruciatu atque tormentis?