Tusculanae Disputationes

Cicero, Marcus Tullius

Cicero. M. Tulli Ciceronis. Scripta Quae Manserunt Omnia. Pohlenz, M, editor. Leipzig: Teubner, 1918.

Dicaearchus[*](dice archus KRV) [*](dicaearcus | G1 ) autem in eo sermone, quem Corinthi[*](chorinthi GK) habitum tribus libris exponit, doctorum[*](dictorum X, corr. in KV) hominum disputantium primo libro multos loquentes facit; duobus Pherecratem[*](pherecraten G pthiotam X (pth. G phiot. K)) quendam Phthiotam senem, quem ait a Deucalione ortum, disserentem inducit nihil esse omnino animum,[*](animum omnino K) et hoc esse nomen totum inane, frustraque[*](et post frustraque add. V1? vix recte ) animalia et animantis[*](animantes V2 ) appellari, neque in homine inesse animum vel animam nec in bestia, vimque omnem eam, qua vel agamus quid vel sentiamus, in omnibus corporibus vivis aequabiliter[*](aequabiliter V (exp. m. vet.) ) esse fusam nec separabilem a corpore esse, quippe quae nulla sit, nec sit quicquam nisi corpus unum et simplex, ita figuratum ut temperatione naturae vigeat et sentiat.

Aristoteles, longe omnibus—Platonem semper excipio—praestans et ingenio et diligentia, cum quattuor nota illa genera principiorum esset complexus, e quibus omnia orerentur,[*](orirentur Hs ) quintam quandam naturam censet esse,[*](esse esset GR1 e corr. ) e qua[*](equa G1 (in mg. de) K1 (equae K2 ut v.) R) [*](essequa V (quae V2)) sit mens; cogitare enim et providere et discere et docere et invenire aliquid et tam multa alia[*](alia X exp. Vvet, cf. 247,14 ) meminisse, amare odisse, cupere timere, angi laetari, haec et[*](et om. H) similia eorum in horum quattuor generum inesse nullo[*](nullo numero H) putat; quintum genus[*](genus om. H) adhibet vacans nomine et sic[*](sic exp. Vvet ) ipsum

p.229

animum e)ndele/xeian [*](endelecheian GKVH, sed in R inter e et a graecum com- pendium diphthongi ei () scriptum est ) appellat[*](appellant G1V1 ) novo nomine quasi quandam continuatam motionem et perennem.

Nisi quae me forte fugiunt,[*](fugiunt (exp. m. vet.) V) haec[*](hae Vrec s ) sunt fere[*](omnium post fere add. V2 ) de animo sententiae.[*](Aristoteles cum quattuor ... 229, 3 de animo sentiae H) Democritum enim, magnum illum quidem virum, sed levibus et rotundis corpusculis efficientem animum[*](animum V (ss. c)) concursu quodam fortuito, omittamus; nihil est enim apud istos, quod non atomorum turba conficiat.[*](nihil... eorum t. conficiat Non. 269,12 )

Harum sententiarum quae vera sit, deus aliqui[*](aliquis Vrec s ) viderit;[*](harum ... viderit Lact. inst. 7,8, 9 (postquam breviter ad § 18—22 respexit) ) quae veri simillima, magna quaestio est.[*](harum ... 9 quaestio est H) utrum igitur inter has sententias diiudicare malumus an ad propositum redire?

Cuperem equidem utrumque, si posset, sed est difficile confundere. quare si, ut ista non disserantur, liberari mortis metu possumus,[*](possimus K2 ) id agamus; sin id non potest nisi hac quaestione animorum explicata, nunc, si videtur, hoc, illud alias.

Quod malle te intellego, id puto esse commodius; efficiet enim ratio ut, quaecumque vera sit earum sententiarum quas exposui, mors aut malum non sit aut sit bonum potius.

nam si cor[*](cor s. G) aut sanguis aut cerebrum est animus, certe, quoniam est corpus, interibit cum reliquo corpore;[*](corpore Vc s tempore X) si anima est, fortasse dissipabitur; si ignis, extinguetur; si est Aristoxeni harmonia,[*](harmonia GKR arm.V arm. H) dissolvetur. quid de Dicaearcho dicam, qui nihil omnino animum dicat esse?[*](efficiet ... 25 dicit esse H) his sententiis omnibus nihil post mortem pertinere ad quemquam potest; pariter enim cum vita sensus amittitur; non sentientis

p.230

autem nihil est ullam in partem quod intersit. reliquorum sententiae spem adferunt, si te hoc forte delectat, posse animos, cum e corporibus excesserint, in caelum quasi in domicilium suum pervenire.

Me vero delectat, idque primum ita esse velim, deinde, etiamsi non sit, mihi persuaderi tamen velim.

Quid tibi ergo opera nostra opus est? num eloquentia Platonem superare possumus? evolve diligenter eius eum librum, qui est de animo:[*](anima ex -o Vc? ) amplius quod desideres nihil erit.

Feci mehercule, et quidem saepius; sed nescio quo modo, dum lego, adsentior, cum posui librum et mecum ipse de inmortalitate[*](imm. GR) animorum coepi cogitare, adsensio omnis illa elabitur.

Quid?

hoc dasne aut manere animos post mortem aut morte ipsa interire?

Do vero.

Quid,[*](quod K1 (corr. 2 )R) si maneant?

Beatos[*](beatas V) esse concedo.

Sin intereant?

Non esse miseros, quoniam ne sint quidem; iam[*](iam cf. p. 225,21 ac. 2, 109 al. (Mue) ) istuc coacti a te paulo ante concessimus.

Quo modo igitur aut cur mortem malum tibi videri dicis? quae aut beatos nos efficiet animis manentibus aut non miseros sensu carentis.[*](carentes V2 )

Expone igitur, nisi molestum est, primum, si potes,[*](potest G1 ) animos remanere post mortem, tum, si minus id obtinebis[*](obtenebis GR1V)—est enim arduum—, docebis carere omni malo mortem. ego enim istuc ipsum vereor ne[*](ne me G) malum sit non dico carere sensu, sed carendum esse.

Auctoribus quidem ad istam sententiam, quam vis obtineri, uti optimis[*](optineri V) possumus, quod in omnibus causis

p.231

et debet et solet valere plurimum, et primum quidem omni antiquitate, quae quo propius[*](propius opius in r. Vc ) aberat ab ortu et divina progenie, hoc melius ea fortasse quae erant vera[*](vera ss. Kc veru (aaper- tum!) in vera corr. R) cernebant.[*](cercebant G1 (corr. ipse) R cernebant K cernebat V (-bat s))

Itaque unum illud erat insitum priscis illis, quos cascos[*](cassos R cassus K1 ann. 24 ) appellat Ennius, esse in morte sensum neque excessu vitae sic deleri hominem, ut funditus interiret;

idque[*](idquae G1RV1 ) cum multis aliis rebus, tum e pontificio iure et e caerimoniis[*](caer. V cer. GKR) sepulcrorum intellegi licet, quas maxumis ingeniis praediti nec tanta cura coluissent nec violatas tam inexpiabili[*](inexpiabile X -i in r. V1? s ) religione sanxissent, nisi haereret in eorum mentibus mortem non interitum esse omnia tollentem atque delentem, sed quandam quasi migrationem commutationemque vitae, quae in claris viris et feminis dux in caelum soleret esse, in ceteris humi retineretur et permaneret tamen.

ex hoc et nostrorum opinione

Romulus in caelo cum diis agit aevum

[*](ann. 115), ut famae adsentiens dixit Ennius, et apud Graecos indeque perlapsus ad nos et usque ad Oceanum Hercules[*](et ante retin. add. Vc et perm.... 20 hercules fere omnia in r. V1 ) tantus et tam praesens habetur deus; hinc Liber Semela natus eademque famae celebritate Tyndaridae fratres, qui non modo adiutores in proeliis victoriae populi Romani, sed etiam nuntii fuisse perhibentur. quid? Ino[*](ino sed o in r. V1 ) Cadmi[*](inhocadmi G1 ) filia nonne[*](nonne ex nomine K2 LEGKOE|ea R LEGKOQEA GKV (Q in r.)) *leukoqe/a nominata a Graecis Matuta[*](mutata K1V1 (ut v.) Nonii L 1 ) habetur a nostris?[*](Quid?...nostris Non. 66, 13 ) quid? totum prope caelum, ne pluris persequar,[*](persequar pluris K) nonne humano genere completum est?

si vero scrutari vetera et ex is[*](illis Lact. ) ea quae scriptores Graeciae prodiderunt eruere

p.232

coner, ipsi illi maiorum gentium dii[*](ipsi maiorum gentium dii Aug. civ. 8,5 ) qui habentur[*](qui habentur om. Aug. ) hinc nobis[*](a ante nobis add. V2 s Lact. Aug. cf. Progr. 24 ) profecti in caelum reperientur.[*](repperientur X (sed 1. p del. R1? ) Aug. ) quaere, quorum demonstrentur[*](quare quoniam demonstrantur Lact. ) [*](demonstrentur Aug. demonstrantur X, sed a in e corr. G1 demonstran in r. V1 ) sepulcra in Graecia; reminiscere, quoniam es initiatus,[*](es initiatushinc Lact. inst. 1, 15 Atticum cum Cicerone colloqui conclusit, cf. Po. Herm. 46 p. 629) quae tradantur mysteriis:[*](mist. KV) tum denique, quam hoc late pateat, intelleges.[*](Si vero. .. 232, 5 intelleges Lact. inst. 1, 15, 24 Aug. cons. euang. 1, 23, 32 ) sed qui nondum ea quae multis post annis homines tractare coepissent[*](add. Po. tractari coepta sunt Keil ) physica[*](phisica X) didicissent,[*](dicissent R1 ) tantum sibi persuaserant, quantum natura admonente cognoverant,[*](cognoverunt X corr. Vc ) rationes et causas rerum non tenebant, visis[*](visis eqs. asyndeton suspectum ) quibusdam saepe movebantur, isque maxime nocturnis, ut viderentur ei,[*](eil illi K2 ) [*](hi in r. V1 ) qui vita excesserant, vivere.

Ut porro firmissimum hoc adferri videtur[*](videretur Vc ) cur deos esse credamus, quod[*](quod quia K2 ) nulla gens tam fera, nemo omnium[*](hominum K) tam sit[*](sit K2V2 s ) inmanis,[*](fit X inmanis R imm. KH) cuius mentem non imbuerit deorum[*](deorum K div in r. V1 ) opinio (multi de diis prava sentiunt—id enim[*](idem K1 (id enim2) RH) vitioso more effici solet—, omnes tamen esse vim et naturam divinam arbitrantur, nec vero id conlocutio hominum aut consessus[*](consessus Bouhier (cf. Legg. II, 13) consensus) efficit,[*](effecit Bouhier ) non institutis opinio est[*](nec... opinio est in r. K1 ) confirmata, non legibus; omni[*](omnia R omni V) autem in re consensio omnium[*](omnium hominum R1 ) gentium lex naturae putanda est[*](Porro infirmissimum ... 20 putanda est H))—quis est igitur, qui suorum mortem primum non eo lugeat, quod eos orbatos vitae commodis arbitretur? tolle

p.233

hanc opinionem, luctum sustuleris. nemo enim maeret suo[*](suo K) incommodo: dolent fortasse et anguntur, sed illa lugubris lamentatio fletusque maerens ex eo est, quod eum, quem dileximus, vitae commodis privatum arbitramur idque sentire.[*](idque sentire eras. in V) atque haec ita sentimus natura duce, nulla ratione nullaque doctrina. Maxumum vero argumentum[*](maximum KR1 (u ss. 1) maxumum vero argumentum V (ss. 2)) est naturam ipsam de inmortalitate animorum tacitam iudicare, quod omnibus curae sunt, et maxumae[*](maxume X (-ime K)) quidem, quae post mortem futura sint.[*](sunt K2 Caecil. com. 210 )

serit arbores, quae alteri[*](altero K1 ) saeclo[*](saeculo K1V2 suppl. s (cf. Cato m. 24) ille 'cod. Aug.') prosint

, ut ait Statius in Synephebis,[*](sinephebis KV sine phebis GR (coni. 1 ) ) quid spectans[*](expectans V) nisi etiam postera saecula ad se pertinere? ergo arbores seret diligens agricola, quarum aspiciet bacam ipse numquam; vir magnus leges instituta rem publicam non seret?[*](non seret Vc (1. n in r.) s ) [*](conseret GKR) quid procreatio liberorum, quid propagatio[*](propagatio progatio R prorogatio V1 ) nominis, quid adoptationes filiorum, quid testamentorum diligentia, quid ipsa sepulcrorum monumenta elogia significant nisi nos futura etiam cogitare?

Quid?