In C. Verrem

quid? de Apollonio, Diocli[*](Diocli pd: Dioclis RSY) filio, Panhormitano, cui gemino cognomen est, praeteriri potest? ecquid hoc tota Sicilia clarius, ecquid indignius, ecquid manifestius proferri potest? quem, ut Panhormum venit, ad se vocari et de tribunali citari iussit concursu magno frequentiaque conventus. homines statim loqui: 'mirabar quod Apollonius, homo pecuniosus, tam diu ab isto maneret integer; excogitavit nescio quid, nescio quid[*](nescio quid addidi: excog. nescio quid attulit RSY: attulit profecto excog. nescio quid p (sed p cum signis transp.) et sic Thomas del. excogitavit) attulit; profecto homo dives repente a Verre non sine causa citatur.' exspectatio summa omnium[*](omnium pd (Cluent. §75): hominum RSY (§75 infra)) quidnam id esset, cum exanimatus subito ipse accurrit cum adulescente filio; nam pater grandis natu iam diu lecto tenebatur.

nominat iste servum, quem magistrum pecoris esse diceret[*](diceret codd.: diceba(n)t Serv. ad Aen. xii. 717, Zielinski, p. 197); eum dicit coniurasse et familias concitasse, —is omnino servus in familia non erat,—eum statim exhiberi iubet. Apollonius adfirmare se omnino nomine illo servum habere neminem: iste hominem abripi a tribunali et in carcerem conici iubet. clamare ille, cum raperetur, nihil se miserum fecisse, nihil commisisse, pecuniam sibi esse in nominibus, numeratam in praesentia non habere. haec cum maxime summa hominum frequentia testificaretur, ut quivis intellegere posset eum, quod pecuniam non dedisset, idcirco illa tam acerba iniuria adfici—cum maxime, ut dico, hoc de pecunia clamaret, in vincla coniectus est.

videte constantiam praetoris, et eius praetoris[*](et eius praetoris om. RSY) qui in his[*](his Sp: iis R: om. d) rebus non ita defendatur ut mediocris praetor, sed ita laudetur ut optimus imperator. cum servorum bellum metueretur, quo supplicio dominos indemnatos adficiebat, hoc servos damnatos liberabat: Apollonium, hominem locupletissimum, qui, si fugitivi bellum in Sicilia facerent, amplissimas fortunas amitteret, belli fugitivorum nomine indicta causa in vincla coniecit: servos, quos ipse de consili sententia[*](de consilii sententia Lamb.: de consilio RSY: cum consilio pd (fort. cum consilio... sine consilio)) belli faciendi causa consensisse iudicavit, eos sine consili sententia sua sponte omni supplicio liberavit.

quid? si aliquid ab Apollonio commissum est quam ob rem in eum iure animadverteretur, tamenne hanc rem sic agemus ut crimini aut invidiae reo putemus esse oportere si quo de homine severius iudicaverit? non agam tam acerbe, non utar ista accusatoria consuetudine, si quid est factum clementer, ut dissolute factum criminer, si quid vindicatum est severe, ut ex eo crudelitatis invidiam colligam. non agam ista ratione; tua sequar iudicia, tuam defendam auctoritatem, quoad tu voles; simul ac tute coeperis tua iudicia rescindere, mihi suscensere desinito; meo iure enim contendam eum qui suo iudicio damnatus sit iuratorum iudicum sententiis damnari oportere.

non defendam Apolloni causam, amici atque hospitis mei, ne tuum iudicium videar rescindere; nihil de hominis frugalitate, virtute, diligentia dicam; praetermittam illud etiam de quo ante[*](antea d (iv, §§104, 132; v, §167)) dixi, fortunas eius ita constitutas fuisse familia, pecore, villis, pecuniis creditis ut nemini minus expediret ullum in Sicilia tumultum aut bellum commoveri; non dicam ne illud quidem, si maxime in culpa fuerit Apollonius, tamen in hominem honestissimae[*](honestissimae (-ę) civ. honestissimum SD: honestissimae (-e) maximae (-e) civ. hon. RY: honestissimum civitatis honestissimae pd, civitatis suppl. in lac. p2 (iii, §56; v, §§117, 122): cf. Am. J. Ph. xxvi, p. 431) civitatis honestissimum tam graviter animadverti causa indicta non oportuisse.

nullam in te invidiam ne ex illis quidem rebus concitabo, cum esset talis vir in carcere, in tenebris, in squalore, in sordibus, tyrannicis interdictis tuis patri exacta aetate et adulescenti filio adeundi ad illum miserum potestatem numquam esse factam. etiam illud praeteribo, quotienscumque Panhormum veneris illo anno et sex mensibus— nam tam diu fuit Apollonius in carcere—totiens[*](ad te pd) te senatum Panhormitanum adisse supplicem, cum magistratibus sacerdotibusque publicis[*](publicis om. p), orantem atque obsecrantem ut aliquando ille miser atque innocens calamitate illa liberaretur. relinquo[*](relinquam pd) haec omnia; quae si velim persequi, facile ostendam tua crudelitate in alios omnis tibi aditus misericordiae iudicum iam pridem esse praeclusos.

omnia tibi ista concedam et remittam; provideo enim quid sit defensurus Hortensius; fatebitur apud istum neque senectutem patris neque adulescentiam fili neque lacrimas utriusque plus s valuisse quam utilitatem salutemque provinciae; dicet rem publicam administrari sine metu ac severitate non posse; quaeret quam ob rem fasces praetoribus praeferantur, cur secures datae, cur carcer aedificatus, cur tot supplicia sint in improbos more maiorum constituta. quae cum omnia graviter severeque dixerit, quaeram cur hunc eundem Apollonium Verres idem repente nulla re nova adlata, nulla defensione, sine causa de carcere emitti iusserit; tantumque in hoc crimine suspicionis esse adfirmabo ut iam ipsis iudicibus sine mea argumentatione coniecturam facere permittam quod hoc genus praedandi, quam improbum, quam indignum, quamque ad magnitudinem quaestus immensum infinitumque esse videatur.

nam quae iste in Apollonio fecit, ea primum breviter cognoscite[*](recognoscite Wurm, edd.) quot et quanta sint, deinde haec expendite atque aestimate pecunia: reperietis idcirco haec in uno homine pecunioso tot constituta ut ceteris formidines similium incommodorum atque exempla periculorum proponeret[*](proponerentur pd). primum insimulatio est repentina capitalis atque invidiosi criminis,—statuite quanti hoc putetis et quam multos redemisse; deinde crimen sine accusatore, sententia sine consilio, damnatio sine defensione, —aestimate harum omnium rerum pretia et cogitate in his iniquitatibus unum haesisse Apollonium, ceteros profecto multos ex his incommodis pecunia se liberasse; postremo tenebrae, vincla, carcer, inclusum supplicium atque a conspectu[*](a (ante conspectu) om. RSD) parentium[*](parentium RSD: parentum Ypd) ac liberum, denique a libero spiritu atque a[*](atque a RS al.: ac G2L: et pd) communi luce seclusum,—haec vero, quae vel vita redimi recte possunt, aestimare pecunia non queo.

haec omnia sero redemit Apollonius iam maerore ac miseriis perditus, sed tamen ceteros docuit ante istius avaritiae scelerique occurrere; nisi vero existimatis hominem pecuniosissimum sine causa[*](sine aliqua causa pd) quaestus electum ad tam incredibile crimen aut sine eadem causa repente e carcere emissum, aut hoc praedandi genus ab isto in illo uno adhibitum ac temptatum, et[*](et tempt. SG3) non per illum omnibus pecuniosissimis[*](pecuniosissimis RSDY: pecuniosis pd) Siculis metum[*](metum om. RSY) propositum et iniectum.

cupio mihi ab illo[*](illo codd.: ipso Halm), iudices, subici, quoniam de militari eius gloria dico, si quid forte praetereo. nam mihi videor iam de omnibus rebus eius gestis dixisse, quae quidem ad belli fugitivorum suspicionem pertinerent; certe nihil sciens praetermisi. habetis hominis consilia, diligentiam, vigilantiam, custodiam defensionemque provinciae. summa illuc pertinet, ut sciatis, quoniam plura genera sunt imperatorum, ex quo genere iste sit, ne qui diutius in tanta penuria virorum fortium talem imperatorem ignorare possit. non ad Q. Maximi sapientiam neque ad illius superioris Africani in re gerunda celeritatem, neque ad huius qui postea fuit singulare consilium, neque ad Pauli rationem ac disciplinam, neque ad C. Mari vim atque virtutem; sed aliud genus imperatoris sane diligenter retinendum et conservandum, quaeso, cognoscite.

itinerum primum laborem, qui vel maximus est in re militari, iudices, et in Sicilia maxime necessarius, accipite quam facilem sibi iste et iucundum ratione consilioque reddiderit. primum temporibus hibernis ad magnitudinem frigorum et tempestatum[*](et ad temp. pd) vim ac fluminum praeclarum hoc sibi remedium compararat[*](compararat Lamb.: comparat RSD: comparet pd). Vrbem Syracusas elegerat, cuius hic situs atque haec natura esse loci caelique dicitur ut nullus umquam dies tam magna ac turbulenta tempestate fuerit quin aliquo tempore eius diei solem homines viderint[*](viderent S). hic ita vivebat iste bonus imperator hibernis mensibus ut eum non facile non modo extra tectum, sed ne extra lectum quidem quisquam viderit[*](viderit Kornitzer, Zielinski (p. 197): videret codd., edd.); ita diei brevitas conviviis, noctis longitudo stupris et flagitiis continebatur[*](conterebatur pd).

cum autem ver esse coeperat—cuius initium iste non a Favonio neque ab aliquo astro[*](astro ed. Ascens. 1511: austro codd.) notabat, sed cum rosam viderat tum[*](tunc d) incipere ver arbitrabatur—dabat se labori atque itineribus; in quibus eo usque se praebebat patientem atque impigrum ut eum nemo umquam in equo sedentem viderit[*](videret d).nam, ut mos fuit Bithyniae regibus, lectica octaphoro ferebatur, in qua pulvinus erat perlucidus Melitensis rosa fartus; ipse autem coronam habebat unam in capite, alteram in collo, reticulumque ad naris sibi admovebat tenuissimo lino, minutis maculis, plenum rosae. sic confecto itinere cum ad aliquod oppidum venerat, eadem lectica usque[*](usque ad pd) in cubiculum deferebatur. eo veniebant Siculorum magistratus, veniebant equites Romani, id quod ex multis iuratis audistis; controversiae secreto deferebantur, paulo post palam decreta auferebantur. deinde ubi paulisper in cubiculo pretio non aequitate iura discripserat[*](discripserat Halm: descrips. codd.), Veneri iam et libero reliquum tempus deberi arbitrabatur.

quo loco non mihi praetermittenda videtur praeclari imperatoris egregia ac singularis diligentia. nam scitote oppidum esse in Sicilia nullum ex iis[*](his RSp) oppidis in quibus consistere praetores et conventum agere soleant[*](solent pd), quo in oppido non isti ex aliqua familia non ignobili delecta[*](dilecta RS) ad libidinem mulier esset. itaque non[*](Atque non Weidner) nullae ex eo numero in convivium adhibebantur palam; si quae castiores erant, ad tempus veniebant, lucem conventumque vitabant. erant autem convivia non illo silentio populi Romani praetorum atque imperatorum, neque eo pudore qui in magistratuum conviviis versari soleat[*](soleat RSY: solet pd), sed cum maximo clamore atque convicio; non numquam etiam res ad pugnam atque ad manus vocabatur[*](vocabatur RSp: veniebat d). iste enim praetor severus ac diligens, qui[*](qui om. RS) populi Romani[*](pċrċ p: p. r. praetorum RS: praetorum d (iv, §146; v, §81)) legibus numquam paruisset, illis legibus quae in poculis ponebantur diligenter obtemperabat. itaque erant exitus eius modi ut alius inter manus e convivio tamquam e proelio auferretur, alius tamquam occisus relinqueretur, plerique ut[*](ut RS: om. pd) fusi sine mente ac sine ullo sensu iacerent,—ut quivis[*](quivis ut Nohl, Muell.), cum aspexisset, non se[*](non ut se RSY) praetoris convivium, sed Cannensem[*](sed Cann. Lamb.: sed ut Cann. RSYp: sed vel Cann. Eberh.) pugnam nequitiae videre arbitraretur.

cum vero aestas summa esse[*](esse iam pd) coeperat, quod tempus omnes Siciliae semper praetores in itineribus consumere consuerunt, propterea quod tum[*](tunc RS) putant obeundam esse maxime provinciam, cum in areis frumenta sunt, quod et familiae congregantur et magnitudo serviti perspicitur et labor operis maxime offendit, frumenti copia commonet, tempus anni non impedit: tum, inquam, cum concursant ceteri praetores, iste novo quodam genere[*](ex genere pd) imperator pulcherrimo Syracusarum loco stativa sibi castra faciebat.

nam in ipso aditu atque ore portus, ubi primum[*](ut primum RSYp) ex alto sinus ab litore ad urbem inflectitur, tabernacula carbaseis intenta velis conlocabat. huc ex illa domo praetoria, quae regis Hieronis fuit, sic emigrabat ut eum per illos dies nemo extra illum locum videre posset. in eum autem ipsum locum aditus erat nemini, nisi qui aut socius aut minister libidinis esse posset. huc omnes mulieres, quibuscum iste consuerat, conveniebant, quarum incredibile est quanta multitudo fuerit Syracusis; huc homines digni istius amicitia, digni vita illa conviviisque veniebant. inter eius modi viros et mulieres adulta aetate filius versabatur, ut eum, etiamsi natura a parentis similitudine abriperet, consuetudo tamen ac disciplina patris similem esse cogeret.

huc Tertia illa perducta per dolum atque insidias ab Rhodio tibicine[*](ab Rhodio tibicine et 12 Isidori secl. Heraeus) maximas in istius castris effecisse dicitur turbas, cum indigne pateretur uxor Cleomenis Syracusani, nobilis mulier, itemque uxor Aeschrionis, honesto loco nata, in conventum suum mimi Isidori filiam venisse. iste autem Hannibal, qui in suis castris virtute putaret oportere non genere certari, sic hanc Tertiam dilexit ut eam secum ex provincia deportaret[*](deportarit Halm). ac per eos dies, cum iste cum pallio purpureo talarique[*](talarique Naugerius: parique RS rell.) tunica versaretur in conviviis muliebribus, non offendebantur homines[*](homines in eo pd (Nonius, p. 358)) neque moleste ferebant abesse a foro[*](a foro SDq al.: foro Rpk) magistratum, non ius dici, non iudicia fieri; locum illum litoris percrepare totum mulierum vocibus cantuque symphoniae, in foro silentium esse summum causarum atque iuris, non ferebant homines moleste; non enim ius abesse videbatur a foro neque iudicia, sed vis et crudelitas et bonorum acerba et indigna direptio.

hunc tu igitur imperatorem esse defendis, Hortensi? huius furta, rapinas, cupiditatem, crudelitatem, superbiam, scelus, audaciam rerum gestarum magnitudine atque imperatoriis[*](imperatoriis corr. qr: imperatoris R: imperatoribus prk) laudibus tegere conaris? hic scilicet est metuendum ne ad exitum defensionis tuae vetus illa Antoniana dicendi ratio atque auctoritas proferatur, ne excitetur Verres, ne denudetur a pectore, ne cicatrices populus Romanus aspiciat, ex mulierum morsu[*](ex mulierum morsu secl. Rau) vestigia libidinis atque nequitiae. di faciant ut rei militaris, ut belli mentionem facere audeas!

cognoscentur enim omnia istius[*](istius om. pk) aera illa vetera, ut non solum in imperio verum etiam in stipendiis qualis fuerit intellegatis. renovabitur prima illa militia, cum iste e foro abduci, non, ut ipse praedicat, perduci solebat; aleatoris Placentini castra commemorabuntur, in quibus cum frequens fuisset tamen aere dirutus est; multa eius in stipendiis damna proferentur, quae ab isto aetatis fructu dissoluta et compensata sunt.

iam vero, cum in eius modi patientia turpitudinis aliena non sua satietate obduruisset, qui vir fuerit, quot praesidia, quam munita pudoris et pudicitiae vi et audacia ceperit, quid me attinet dicere aut[*](aut pd: ac RS: et Z (iii, §23)) coniungere cum istius flagitio cuiusquam praeterea dedecus? non faciam, iudices; omnia vetera praetermittam, duo sola recentia sine cuiusquam infamia ponam, ex quibus coniecturam facere de omnibus possitis,—unum illud, quod ita fuit inlustre notumque omnibus ut nemo tam rusticanus homo L. Lucullo et[*](et RS: om. pd (i, §60)) M. Cotta consulibus Romam ex ullo municipio vadimoni causa venerit, quin sciret iura omnia praetoris urbani nutu atque arbitrio Chelidonis meretriculae gubernari, alterum quod, cum paludatus exisset votaque pro imperio suo communique re publica nuncupasset, noctu stupri causa lectica in urbem introferri solitus est ad mulierem nuptam uni, propositam omnibus, contra fas, contra auspicia, contra omnis divinas atque humanas religiones!

O di immortales! quid interest inter mentes hominum et cogitationes! ita mihi meam voluntatem spemque reliquae vitae vestra populique Romani existimatio comprobet, ut ego, quos adhuc mihi magistratus populus Romanus mandavit, sic eos accepi ut me omnium officiorum obstringi religione arbitrarer[*](arbitrer RS)! ita quaestor sum factus ut mihi illum honorem tum non solum datum, sed etiam creditum et commissum putarem; sic obtinui quaesturam in Sicilia provincia ut omnium oculos in me unum[*](unum Rp: om. SY) coniectos esse arbitrarer, ut me quaesturamque meam quasi in aliquo terrarum orbis theatro versari existimarem, ut semper omnia quae iucunda videntur esse[*](esse videntur SY), ea[*](ea om. pd) non modo his extraordinariis cupiditatibus, sed etiam ipsi naturae ac necessitati denegarem.