In C. Verrem

eodem tempore[*](eodem tempore pr. pk: eodem ċprċ O) praetor Antonius iii denariis[*](den iii O) aestimavit post messem, summa in vilitate, cum aratores frumentum dare gratis mallent[*](mallent cO: malebant p rell.), et aiebat se tantidem aestimasse quanti Sacerdotem, neque mentiebatur; sed eadem ista[*](ista om. O) aestimatione alter sublevarat aratores, alter everterat. quod nisi omnis frumenti ratio ex temporibus esset et annona, non ex numero neque ex summa consideranda, numquam tam grati hi sesquimodii, Q. Hortensi, fuissent, quos tu cum ad mensurae tam exiguam rationem populo Romano in capita descripsisses[*](discrips. Muell.), gratissimum omnibus fecisti; caritas enim annonae faciebat ut istuc[*](istud O), quod re parvum videtur, tempore magnum videretur. idem istuc si in vilitate populo Romano largiri voluisses, derisum tuum beneficium esset atque contemptum.

noli igitur dicere istum idem fecisse quod Sacerdotem, quoniam non eodem[*](eodem O: eo p rell. (§201) annona cO: anno p rell.) tempore neque simili fecit annona: dicito potius, quoniam habes auctorem idoneum, quod Antonius uno adventu et vix menstruis cibariis fecerit, id istum per triennium fecisse, et istius innocentiam M. Antoni facto atque auctoritate defendito. nam de sex. quidem Peducaeo, fortissimo atque innocentissimo viro, quid dicetis? de quo quis umquam arator questus est? aut quis non ad hoc tempus innocentissimam omnium diligentissimamque praeturam illius hominis existimat? biennium[*](biennium cO: biennio p rell.) provinciam obtinuit. cum alter annus in vilitate, alter in summa caritate fuerit, num[*](vulg. obtinuit, cum... fuerit. Num etc.) aut in vilitate nummum arator quisquam dedit aut in caritate de aestimatione frumenti questus est? at uberiora cibaria facta sunt caritate.

credo; neque id est novum neque reprehendendum. modo C. Sentium vidimus, hominem vetere illa ac singulari innocentia praeditum, propter caritatem frumenti quae fuerat in Macedonia permagnam ex cibariis pecuniam deportare. quam ob rem non ego invideo commodis tuis, si quae[*](quae O: qua p rell.) ad te lege venerunt: iniuriam queror, improbitatem coarguo[*](coarguo cO: arguo p rell.), avaritiam in crimen et in iudicium voco. quodsi suspiciones inicere velitis[*](velitis O: voletis p rell.) ad pluris homines et[*](et p rell.: om. O edd.) ad pluris provincias crimen hoc pertinere, non ego istam defensionem vestram[*](vestram def. O) pertimescam, sed me omnium provinciarum defensorem esse profitebor. etenim hoc dico, et magna voce dico, Vbicumque hoc factum est, improbe factum est; quicumque hoc[*](hoc om. O) fecit, supplicio dignus est.

nam, per deos immortalis, videte, iudices, et prospicite animis quid futurum sit. multi magnas pecunias ab invitis civitatibus atque ab invitis aratoribus ista ratione cellae nomine coegerunt,—omnino ego neminem video praeter istum, sed do hoc vobis et concedo, esse multos: in hoc homine rem adductam in iudicium videtis. quid facere potestis? utrum, cum iudices sitis[*](sitis iudices O) de pecunia capta conciliata, tantam pecuniam captam neglegere, an, cum lex sociorum causa rogata sit, sociorum querimonias non audire?

verum hoc quoque vobis remitto; neglegite praeterita, si vultis; sed ne reliquas spes turbetis atque omnis provincias evertatis, id providete, ne avaritiae, quae antehac occultis itineribus atque angustis uti solebat, auctoritate vestra viam patefaciatis inlustrem atque latam. nam si hoc probatis et si licere pecunias isto nomine capi iudicatis, certe hoc, quod adhuc nemo nisi improbissimus fecit, posthac nemo nisi stultissimus non faciet. improbi sunt qui pecunias contra leges cogunt, stulti qui quod licere iudicatum est praetermittunt[*](Improbi... praetermittunt pro spuriis habent Rau, Zielinski (p. 196)).

deinde, iudices, videte, quam infinitam sitis hominibus licentiam pecuniarum eripiendarum daturi[*](sitis hominibus... daturi p rell.: istis hominibus... daturi sitis O edd.). si, ternos denarios[*](den. ternos O) qui coegit erit[*](coegerit Muell.) absolutus, quaternos, quinos[*](quinos cO: om. p rell.), denos denique aut vicenos coget alius. quae erit reprehensio? in quo primum iniuriae gradu resistere incipiet severitas iudicis? quotus erit iste denarius qui non sit ferendus, et in quo primum aestimationis iniquitas atque improbitas reprehendatur? non enim a vobis summa, sed genus aestimationis erit comprobatum, neque hoc potestis iudicare, ternis denariis aestimare licere, denis non licere[*](denis non licere VcO: om. p rell.). Vbi enim semel ab annonae ratione et ab aratorum voluntate res ad praetoris[*](praetorum V) libidinem translata est, non est iam in lege neque in officio, sed in voluntate hominum atque avaritia positus modus aestimandi. quapropter, si vos semel in iudicando finem aequitatis et legis transieritis, scitote vos nullum ceteris in aestimando finem improbitatis[*](improbitati p et pler.: fort. recte) et avaritiae reliquisse.

videte igitur quam multa simul a vobis postulentur. absolvite eum qui se fateatur maximas pecunias cum summa sociorum iniuria cepisse. non est satis: sunt alii quoque complures qui idem[*](idem qui O) fecerint. absolvite etiam illos, si qui sunt, ut uno iudicio quam plurimos improbos[*](improbos VcO: impios p rell.) liberetis. ne id quidem satis est: facite ut ceteris posthac idem liceat. licebit: adhuc parum est. permittite ut liceat quanti quisque velit tanti aestimare. permissum est[*](Permissum esto Halmio auct. Kays.: permissum erit Muell.): stultissimus quisque posthac minimo aestimabit[*](tanti... aestimabit, mediis omissis, p et rell. praeter VO). videtis iam profecto, iudices, hac aestimatione a vobis comprobata neque modum posthac avaritiae cuiusquam neque poenam improbitatis futuram.

quam ob rem[*](quam ob rem VO: quas ob res p rell.) quid agis, Hortensi? consul es designatus, provinciam sortiturus es[*](sortiturus es p Ant. August. al.: sortitus es rell praeter O (sortiri): sortiere Muell.); de aestimatione frumenti cum dices, sic te audiemus quasi id quod ab isto recte factum esse defendes[*](defendes V: -is rell.) te facturum profiteare, et quasi quod isti licitum esse dices[*](dicis O cupias tibi licere at. suppl. in lac. p2) vehementer cupias tibi licere. atqui, si id licebit, nihil est quod putetis quemquam posthac commissurum ut de pecuniis repetundis condemnari possit. quantam enim quisque concupierit pecuniam, tantam licebit per cellae nomen aestimationis magnitudine consequatur.

at enim est quiddam quod, etiamsi palam in defendendo 9 non dicet[*](non dicet V: non dicit p rell. praeter O (non dicat)) Hortensius, tamen ita dicet ut vos id suspicari et cogitare possitis, pertinere hoc ad commodum senatorium, pertinere ad utilitatem eorum qui iudicent, qui in provinciis cum potestate aut cum legatione[*](aut cum leg. p rell.: aut (atque O) leg. VO) se futuros aliquando arbitrentur. praeclaros vero[*](vero VcO: viros p rell.) existimas iudices nos habere, quos alienis peccatis concessuros putes quo facilius ipsis peccare liceat. ergo id volumus populum Romanum, id provincias, id[*](id om. V) socios nationesque exteras existimare, si senatores iudicent, hoc certe unum genus infinitae pecuniae per summam iniuriam cogendae nullo modo posse reprehendi? quod si ita est, quid possumus contra illum praetorem dicere qui cotidie templum tenet, qui rem publicam sistere[*](sb'sistere cO) negat posse nisi[*](nisi VcO: ni p rell.) ad equestrem ordinem iudicia referantur?

quodsi ille hoc unum agitare coeperit, esse aliquod genus cogendae pecuniae senatorium[*](senatorium VO: senatorum p rell.) commune et iam prope concessum[*](aut p, corr. et iam p2) ordini, quo genere ab sociis maxima pecunia per summam iniuriam auferatur[*](auferatur V p rell.: avertatur c (?) Lamb., avertantur O (§181 supra) id ullo cO: ullo V, ut videtur: illud p rell.), neque id ullo modo senatoriis iudiciis reprehendi posse, idque, dum equester ordo iudicarit[*](iudicarit O: iudicauit V: iudicaret p vulg.), numquam esse commissum, quis obsistet? quis erit tam cupidus vestri[*](vestrum cO), tam fautor ordinis, qui de transferendis[*](transferundis O) iudiciis possit recusare? atque utinam posset aliqua ratione hoc crimen quamvis falsa, modo humana atque usitata defendere: minore periculo vestro, minore periculo provinciarum omnium iudicaretis. negaret hac aestimatione se usum, vos id credidissetis: homini[*](hominibus cO.) credidisse, non factum comprobasse videremini[*](Mancep id vos credidisse hominum factum comprobasse videremini). nullo modo negare potest; urgetur a tota Sicilia; nemo est ex tanto numero aratorum a quo pecunia cellae nomine non sit exacta.

vellem etiam hoc posset dicere, nihil ad se istam rationem pertinere, per quaestores rem frumentariam esse administratam. ne id quidem ei licet[*](liceret p2) dicere, propterea quod ipsius litterae recitantur ad civitates de ternis denariis missae. quae est igitur defensio? 'feci quod arguis; coegi pecunias[*](cepi pec. O) maximas cellae nomine; sed hoc mihi licuit, vobis si prospicitis licebit.' periculosum provinciis genus iniuriae confirmari iudicio, perniciosum nostro[*](vestro O) ordini populum Romanum existimare non posse eos homines qui ipsi legibus teneantur leges in iudicando religiose defendere. atque isto praetore, iudices,, non solum aestimandi frumenti modus non fuit, sed ne imperandi quidem; neque enim id quod debebatur[*](debetur cO), sed quantum commodum fuit[*](fuit s. l. p2) imperavit. summam faciam vobis ex publicis litteris[*](literis pub. O (§120)) ac testimoniis civitatum frumenti in cellam imperati: reperietis quinquiens tanto, iudices amplius istum quam quantum in cellam ei sumere[*](in cellam ei sumere pk: ei om. VO, ante in cellam habent dett. sumere codd. (praeter O. sumere et): sumere ei Halm. edd.) licitum sit civitatibus imperasse. quid ad hanc impudentiam addi potest, si et aestimavit tanti ut homines ferre non possent, et tanto plus quam erat ei concessum legibus imperavit?

quapropter cognita tota re[*](re tota O) frumentaria, iudices, iam facillime perspicere[*](persp''icere faci''llime p) potestis[*](poteritis O edd.) amissam esse populo Romano Siciliam, fructuosissimam atque opportunissimam provinciam, nisi eam vos istius damnatione recuperatis[*](recuperaritis Kays.). quid est enim Sicilia si agri cultionem sustuleris et si aratorum numerum ac nomen exstinxeris? quid autem potest esse in calamitate residui[*](reliqui O sol.) quod non ad miseros aratores isto praetore per summam iniuriam ignominiamque pervenerit? quibus, cum decumas dare deberent, vix ipsis decumae relictae sunt; cum pecunia deberetur, soluta non est; cum optima aestimatione senatus frumentum eos in cellam dare voluisset, etiam instrumenta agrorum vendere coacti sunt.

dixi iam antea[*](ante O (iii, §§12, 24)), iudices, ut has omnis iniurias tollatis, tamen ipsam rationem arandi spe magis et iucunditate quadam quam fructu atque emolumento teneri. etenim ad incertum casum et eventum certus quotannis labor et certus sumptus impenditur. annona porro pretium nisi in calamitate fructuum non habet; si autem ubertas in percipiendis fructibus fuit, consequitur vilitas in vendendis, ut aut male vendendum intellegas, si bene processit, aut male perceptos fructus, si recte licet vendere. totae autem res rusticae eius modi sunt ut eas non ratio neque labor, sed res incertissimae, venti tempestatesque[*](ventus tempestasque O sol.), moderentur. hinc cum unae decumae lege et consuetudine[*](consuetudine cO: conditione p rell.) detrahantur[*](detrahuntur, imperantur O), alterae novis institutis propter annonae rationem imperentur[*](detrahuntur, imperantur O), ematur praeterea frumentum quotannis publice, postremo etiam in cellam magistratibus et legatis imperetur, quid aut quantum praeterea est quod aut liberum possit habere ille arator ac dominus in potestate suorum fructuum aut in ipsis fructibus solutum?

quodsi haec ferunt[*](ferunt O (om. omnia): ferentur p rell.) omnia, si potius vobis[*](nobis O (Div. §73)) ac rei publicae quam sibi et suis commodis opera sumptu labore deserviunt, etiamne haec nova debent edicta et imperia praetorum et Aproni dominationem et Veneriorum servorum furta rapinasque ferre[*](ferre O edd.: perferre p rell.)? etiamne frumentum pro empto gratis dare? etiamne in cellam cum cupiant gratis dare ultro pecuniam grandem addere[*](addere cO: dare p rell.)? etiamne haec tot detrimenta atque damna cum maximis iniuriis contumeliisque perferre? itaque haec, iudices, quae pati nullo modo potuerunt non pertulerunt. arationes omnis[*](omnes VcO: om. p rell.) tota Sicilia desertas atque a dominis relictas esse cognoscitis; neque quicquam aliud agitur hoc iudicio nisi ut[*](uti O) antiquissimi socii et fidelissimi[*](et fidelissimi VO: fidelissimique p rell.), Siculi, coloni populi Romani atque aratores, vestra severitate et diligentia me duce atque auctore[*](et auctore V) in agros atque in sedes suas revertantur.

venio nunc ad istius, quem ad modum ipse appellat, studium, ut amici eius, morbum et insaniam, ut Siculi, latrocinium; ego quo nomine appellem nescio; rem vobis proponam, vos eam suo non nominis pondere penditote. genus ipsum prius cognoscite, iudices; deinde fortasse non magno opere[*](magno opere R (v, §§107, 174; cf. iv, §17 tanto opere RV): magnopere SHp (Act. Pr. §23; i, §108)) quaeretis quo id nomine appellandum putetis. nego in Sicilia tota, tam locupleti[*](locupleti RSHp: locuplete d (§§29, 46 infra)), tam vetere provincia, tot oppidis, tot familiis tam copiosis, ullum argenteum vas, ullum Corinthium aut Deliacum fuisse, ullam[*](nego ullam p: nullam K (ut Serv. ad Verg. Aen. i. 655, et Lactantius Placidus ad Stat. Theb. vi. 63)) gemmam aut margaritam, quicquam ex auro aut ebore factum, signum ullum aeneum, marmoreum, eburneum, nego ullam picturam neque in tabula neque in textili[*](neque in textili G1L: neque textili RSH: neque textilem fuisse pd) quin conquisierit, inspexerit, quod placitum sit abstulerit.

Magnum videor dicere: attendite etiam quem ad modum dicam. non enim verbi neque criminis augendi causa complector omnia: cum dico nihil istum eius modi rerum in tota provincia reliquisse, Latine me scitote, non accusatorie loqui. etiam planius: nihil in aedibus cuiusquam, ne in hospitis[*](hospitis Jeep: oppidis codd.) quidem, nihil in locis communibus, ne in fanis quidem, nihil apud Siculum, nihil apud civem Romanum, denique nihil istum, quod ad oculos animumque acciderit, neque privati neque publici neque profani neque sacri tota in Sicilia reliquisse.

Vnde igitur potius incipiam quam ab ea civitate quae tibi una in amore atque in deliciis fuit, aut ex quo potius numero quam ex ipsis laudatoribus tuis? facilius enim perspicietur qualis apud eos fueris qui te oderunt, qui accusant, qui persequuntur, cum apud tuos Mamertinos inveniare[*](inveniere p, fort. recte) improbissima ratione esse praedatus. C. Heius est Mamertinus—omnes hoc mihi qui Messanam accesserunt facile concedunt[*](concedent pd)—omnibus rebus illa in civitate ornatissimus. huius domus est vel optima Messanae, notissima quidem certe et nostris hominibus apertissima maximeque hospitalis. ea domus ante istius adventum ornata sic fuit ut urbi quoque esset ornamento; nam ipsa Messana, quae situ moenibus portuque ornata sit, ab his rebus quibus iste delectatur sane vacua atque nuda est.

erat apud Heium sacrarium magna cum dignitate in aedibus a maioribus traditum perantiquum, in quo signa pulcherrima quattuor summo artificio, summa nobilitate, quae non modo istum hominem ingeniosum et intellegentem, verum etiam quemvis nostrum, quos iste idiotas appellat, delectare possent, unum Cupidinis marmoreum Praxiteli; nimirum didici etiam, dum in istum inquiro, artificum nomina. idem, opinor, artifex eiusdem modi Cupidinem fecit illum qui est Thespiis, propter quem Thespiae visuntur; nam alia visendi causa nulla est. atque ille L. Mummius[*](L. falso in R deesse dicitur), cum Thespiadas, quae ad aedem felicitatis sunt, ceteraque profana ex illo oppido signa tolleret, hunc marmoreum Cupidinem, quod erat consecratus, non attigit.

verum ut ad illud sacrarium redeam, signum erat hoc quod dico Cupidinis e marmore, ex altera parte Hercules egregie factus ex aere. is dicebatur esse Myronis, ut opinor, et certe[*](et certe codd. (ad Att. vi. 3, 8): del. Jacoby: et recte Bait., et recte quidem A. Eberhard, et certe ita est ed. Basil. 1534, et certe item antiqua erat religione K. Busche Item om. p: del. Nohl. De hoc loco, in quo nihil mutari debet, v. quae scripsi in Cl. Rev. xviii, pp. 208-9). item ante hos deos erant arulae, quae cuivis religionem sacrari significare possent. erant aenea duo praeterea signa, non maxima verum eximia venustate, virginali habitu atque vestitu, quae manibus sublatis sacra quaedam more Atheniensium virginum reposita in capitibus sustinebant; Canephoroe ipsae vocabantur; sed earum[*](earum rerum Quint. ix. 2. 6 Donatus ad Ter. Eun. v. 3. 2) artificem —quem[*](quem om. pd)? quemnam? recte admones—Polyclitum esse dicebant[*](artificem—quem...admones—Polyclitum esse dic. sic distinxi). Messanam ut quisque nostrum venerat, haec visere solebat; omnibus haec ad visendum patebant cotidie[*](cottidie Zielinski, p. 185); domus erat non domino magis ornamento quam civitati.

C. Claudius, cuius aedilitatem magnificentissimam 6 scimus fuisse, usus est hoc Cupidine tam diu dum forum dis immortalibus populoque Romano habuit ornatum, et, cum hospes esset[*](hospes esset VSDK: esset hospes Rp rell. (Cl. Rev. xviii, p. 209)) Heiorum, Mamertini autem populi patronus, ut illis benignis usus est ad commodandum, sic ipse diligens fuit ad reportandum. nuper homines nobilis eius modi[*](eius modi Vpd (i, §§17, 15 iii, §§60, 69): huius modi RSY), iudices,—sed quid[*](sed quid Halm: et quid VG3: et quod RSpd) dico 'nuper'? immo vero modo ac plane paulo ante vidimus, qui forum et basilicas non spoliis provinciarum sed ornamentis amicorum, commodis hospitum non furtis nocentium ornarent; qui tamen signa atque ornamenta sua cuique reddebant, non ablata ex urbibus sociorum atque amicorum[*](sociorum atque amicorum V: sociorum rell. (Amer. J. Ph. xxvi. 430)) quadridui causa[*](causa pd: causam VRS), per simulationem aedilitatis, domum deinde atque ad suas villas auferebant.