Historiae

9. „Si verbis nos aut cousiliis laesissent Romani, recte profeete etiam nos similibus rebus iniuriam vindicaremus. Nunc vero quonam pacto hoc sit tolerandum, illos quidem atrocissimis malis nos affecisse, nobis vero compensandae iniuriae occasionem cunctamdo et deliberando eftluere? Neque enim dici potest, quod nondum quidem hostes rebus ipsis factisque sint deprebensi, sed tantum verisimile sit, eos hoc molitos esse atque iu animo habuisse; neque necesse est, argumcuta quaedam commemorare ad latentes scilicet et tectas ipsorum insidias probandas; sed Gubazes quidem vir tantus adeo misere e medio sublatus est veluti aliquis e multis et neglectioribus. Evanuit iam vetus illa Colcborum dignitas, neque deinceps nobis danda est opera, ut aliis imperemus, sed eo contenti simus, si liceat ab iis, qui olim nobis subditi fuerunt, non pessime tractari. Quo pacto vero non sit valde absurdum, si de iis, qui haec perpctrarunt, sedeamus deliberantes, utrum eos inimicissimos, an vero amicos declarcmus? Atqui ita statuamus oportet, non intra hosce termious eorum audaciam substituram, sed nobis crimen hoc negligen-

tibus illos non destituros, sed quietos nos minore cum metu maioribus malis affecturos. Sunt enim ut plurimum ferocissimi in subditos, et clientes suos despectui habere consueverunt. Habent vero etiam regem versutissimum quique praesentium semper rerum mutatione delectatur; unde et factum est, ut haec caedes confestim fuerit perpetrata, ipso quidem acriter incitante, his vero prompte ministrantibus. Et devastati tantum non ab ipsis sumus, cum nulla eos iniuria provocaverimus, neque ulla simultas cum eis intercesserit; sed eadem qua antehac nobiscum consuetudine utentes, atrocissima iniquissimaque in nos commiserunt, tauquam repente unoque temporis momento crudelitate, insania, odio, omnibusque aliis id genus malis ropleti. At Persarum non instiusmodi sunt mores; plurimum profecto interest. Quos enim semel amicos fuerint nacti, eos firmissima amicitia complecti pergunt; in hostem vero, quamdiu est hostis, infensos infestosque animos gerunt. Optarim equidem Colchorum rem publicam pristina vigere potentia, ita ut externis ac peregrinis auxiliis non indigeret, sed ipsa sibi rebus omnibus pace belloque sufficeret. Cum vero sive temporis varietate, sive fortunae adversitatibus, sive etiam utroque compulsi, co impotentiae venerimus, ut aliis subditi simus, consultissimum duxerim illis subesse,

qui mocleratiores aequabiliorcsque sunt, quique benevolentiam in suos et in focdcratos sartam tectam conservant. Ita vero superiorcs evademus iis, qui vere nobis sunt hostcs, si ncque omnino commissum facinus impune abcat , simulque in posterum sccuritati rerum nostrarum consulucrimus. Nam subdoli corum et blandi moies, quos prac sc ferentes dolosa quadam lenitate fictitiaque familiaritate crcdulos fallont iniuriisque afficiunt irriti plane et inu- tilcs erunt; neque ipsis facultas suppelet adversus nos iis utendi, cum nulla nobis ob bostilitatcm consuetudo cum eis sit interces- sura , scd apcrte disiuncti simus futuri. Quod si vero etiam bello nos aggredi tentarint; si adversus Lazos simul et Persas congrediendum iucrit ct quidem in hostili regione, , ne primum quidem eorum impetum sustinore possint, qui modo cum univcrso oxercitu ab exigna quadam Medorum manu confcstim in turpissimam fugam vcrsi, et adhuc tantum non prae cursu anbclantes spiritnm traliunt; ct omuibus quidem, ut ita dicam, aliis victi, sola vero celeritate insequentes Pcrsas viccruut.

10. Huius vero rei apertissima expeditissimaquc causa ignavia merito dicatur et consiliorum pravitas. Adhaerescunt enim ipsis revera tanquam propria atcpie innata hacc probra; ad quae a natura insita

vitia cum accesserit voluntarium scelus, duplicavit eis malum, quippe qui a divina numinis cura ob piaculare facinus admissum exciderunt. Victoria enim non tam armis quam pietate stabilitur; neque unquam summae illius bonitatis auxilium seeleratos et piaculares homines consecuturos existimaverim. His itaque, si sapimus, nequaquam est adhaerendum, quibus neque meus est optimc constituta, et is a cuius manu omnium salus dependet, est infensus. Ostensum ergo est aperte rebus ipsis potius quam verbis, nostrum ad Persas transitum facilem maximeque conducibilem nobis, et Deo imprimis gratum fore. Sed neque inique fecisse aut infidi fuisse videbimur. Nam et antea saepenumero a Romanis contumeliis lacessiti, tamen vel ita in eodem statu permanendum duxiinus; vanissimum esse iudicantes facile immutari causis aliquot oblatis, quae ut sint gravissimae, ferri tamen possint, neque sunt prorsus intolerabiles. At vero cum extremis atque irremediabilibus malis afficiamur, facile id semper minimeque moleste ferre , neque ullis iniquis atrocissimisque factis offendi, dixerim non esse hominum moderatorum, sed titnidorum et miserorum, suamque circa publicum vaecordiam curiositatis fugam falsa appellatione vocantium Hoc autem caedis scelere neque atrocius ullum apud alios per-

petrari queat, neque perpetratum negligatur. Quocirca neque nobis negligeindum est, ad quorum ignoininiam pertinehit, si quando visi fuerimus obliti regis , interfectoribus adblandientes. Si enim fieri posset, ut ipse nunc coram sisteretur, acriter profecto vos increparet, et negligentiae contemptusque sui insimularet, quod scelcraii isti suis adhuc in terris degant, neque multo ante sint eiecti. Quoniam veio neque adfuturus est ipse deinceps, neque vos compellaturus, vos virum illum cum animis vestris reputate, et tanquam in medio huius concionis stans mentibus vestris repraesentetur, ostendens quidem vulnus et pectus et cervicem, gentique suae supplicans, ut vel nunc vindictam de hostibus sumant. Proinde quis vestrum eos admiserit, qui in dubium vocant et consultant, an aequum sit Colchos Gubazae commiseratione tangi? Verendum enim nobis est, ne cum metuimus ut parum honestus nostcr ad Persas transitus videri possit, piaculi participes simus, deserentes eum mortuique vindictam negligenles; magisque ex eo perfidi censeamur, si vita tantum illius stndium amoremque nostrum erga ipsum metientes, una cum ipso etiam memoriam abiiciamus. Rebus enim prospere succedentibus, magna dementia fuerit priora instituta immutare: cum vero contrario modo res ferun-

tur, inconsultum putarim non statim eventibus accommodari. De constantia enim ex rebus rationi consentaneis fit iudicium. Praesentium vero rerum statum constanter tolerare, non semper est laudabile, sed quando una adest prudentia. Ubi autem contingit quae curae esse oportebat negligere, et quae non decet amplecti; ibi magis culpandus venit, qui prioribus adhaerescit atque insistit, quam qui ad alia se transfert. Haec itaque cum e nabis audierint intellexerintque Persae, amore suo merito nos complectentur et propugnabunt, cum sint humani pariter et magnanimi, quique finitimorum animos optime explorare norunt; et quod amplius est, regio adeo opportuna, adeoque insignis exercitus, quem illi multis pecuniis opibusque potiorem duxerint, spontanea denuntiatione in belli societatem ab ipsis fuerit admissa. Ne quid igitur aliud praeter haec cogitetis, sed statim rem ipsam aggredimini, et quod animo agitastis detegite. Ita enim et summam laudem consequemini aequa iustaque facientes, et ad vestram rem utilitatemque pertinentia.

11. Haec cum dixisset Aeetes, universa statim multitudo concitata est, et acclamavit, eoque ipso die ad Persas transire desiderabat, cum nec illi certiores essent facti, neque ipsi ita comparati, ut vel latere Romanos vel eos propulsare, si prohiberent, pos-

scnt ; scd nihil planc eorum, quae cventura essent , cum animis suis pcrpcndentcs , neque quem cxitum ipsorum conatus esset habitnrus ; tamiliare alioquin hoc est insitumque multitudini vitium, ut novitati studeat ct mutationibus rcrum delectetur. Hi vero etiam acrius irritati concitatique erant , non solum , ut barbari, scd etiam quod acquam causam esse censcbaut, ct Acetae orationem summoperc essent admirati ; quod quidem etiam vehemcntius ipsos commovit atque turbavit. Ita vero ipsis tumultuantibus , vir quidem Phartazcs nomine , praecipuae cuiusdam inter Colchos auctoritatis , prudens etiam ac modcratus et valde popularis, compescuit eorum impetum, ardoremque restrinxit , precatus ne hoc ncgotium aggredcrentur, anteaquam etiam se aliquid dicentem audissent. Aegre autem ipsis reverentia illius viri pcrsuasis , suoque loco uianentibus , progressus ctiam ipse in mcdium , in hunc inodum vcrba fecit. „Nihil novi vobis accidit , o Colchi, quod vi vcrborum valde speciosorum animis sitis perturbatis. Invicta enim rcs est eloquentia, quaeque omnes homines percellit, praecipue vero eos, qui nunquam antea eius periculum fecerunt; non ita tamen, quin ei resisti possit prudenti consideratione quaeque ex rcrum dclectu pendeat. Ne igitur quae di-

cta sunt, a vobis approbentur, considerantibus, quod repentino tantum et insueto, non autem honesto et utili probabilia sint visa. Intelligite vero potius, quod tametsi haec valde vobis grata videantur, meliora tamen his amplecti licet: evidensque vobis fraudis argumentum sit facile persuaderi. Nam ei qui falsa velit suadere, maiore ornatu varietateque verborum est opus; quocirca multo orationis lenocinio utens, simpliciores citius attrahit. Ita vero etiam vos, cum Aeetes illecebrosas quasdam fallacesque argutias adhibucrit, nescitis ipsi, quomodo decepti sitis. Et quidem ut nihil aliud, illud certe apertissime cuivis constare potest, quod aliam quandam statim initio quaestionem iniecerit, ab iis, quorum causa convenimus, alienissimam. Perinde enim atque vobis omnibus, non esse atrocia quae acciderunt, dicentibus, et turpem hanc caedem nequaquam accusantibus, atque hoc solum considerantibus, an revera deliquerint, qui Gubazem interfecerunt, illorum accusationem praeteriit, multaque verba de iis quae iam cognita sunt, consumsit. Ego vero execrabiles esse dico Deoque invisos, quosque libentissime viderim nece omnium atrocissima periisse, non tantum percussores, quique suis ipsorum manibus caedem perpetrarunt, verum etiam omnes eos, qui cum prohibere possent, permiserunt, et eos insuper qui ganisi sunt et qui non magnopere indoluerunt. Neque per qui gavisi sunt, et qui nou maguopcre iudolucrunt. Ncquc

tamen , quamquam ita sum affectus , ad Persas transire expcdit; ncquc quisquam hoc ita accipiat tanquam consectancum rationi et anuexum , quod , quia illi lcges proculcarunt , oporteat etiam nos patriis institutis valedicerc , nequc ipsis quidem ut perfidis in- fensos esse, eandem vero quam ipsi opinionem tenere. Neque enim nunc id , quod praeteritum pcractumque est infectumquc reddi non potest, reputare oportet , ne videlicet animo ira iudignationeque succenso deliberantea , imprudeutes iudicium nostrum obfuscemus, sanioris potiorisque cousilii inventionem nobis praeripientes ; sed ita hoc nutlo afhci , ut non neglexisse id videamur, prospicere vero , ut reliquae res quam optime constituantur. Dementium enim est , ob practcrita mala pcrpetuo angi atque discruciari; sapientium vero, inordinata fortunae momenta cognosccre, et mutatione vicissitudineque rerum non commoveri, neque, prioribus privatos , futurorum etiam spem omnem abiicere.

12. Sed hic quidem consultor cum iamdudum Persarum sifc studiosus, nosque ad illos transire peroptet, perterrefacere nos ut pueros conatur; quod Romani iis, quae iam in nos ausi sunt, contcuti non sint futuri , sed atrocioribus malis affecturi ; quodque rex ipsis sit novarum rcrum studiosissimus, ipseque auctor impulsorque fuerit caedis multo antea tempore delibcratae et procuratae ; atque

haec diccns, Persas miris laudihus extollit, pcrsuasurum sc nobis hac ratione credens, ut suppliccs spontaneique transfugae fiamus iis, qui nobis natura sunt infeslissimi hostes. Nam ad hunc unicum scopum collimat , hoc iam ab initio parturit et enititur, ut quae studiose procuravit, perficiantur ; et incousulte suadens consultationis ordincm confundit ac turbat, inutilisque ut sit efficit Consultatio cnim sempcr praecederc consucvit , res non plane manifestas examinationi subiicicns. Ubi vero tandem quid facto sit opus, est periognitum, tum sane necesse est ut adsit voluntas ct desiderium consequendi ea, quae sunt placita atque dccrcta. Ilic autem ex fine principium facit, dcccruens iam, priusquani aliqnid perpenderit. Quisnam igitur fucrit consultatiouis fructus, si iudicio est poslerior? Vos autem, o Colchi, animis uullo praeiudicio occupatis, et ad unum aliquem pracstitutum fiuem vos dirigentes , ita ad consultationes accedite. Qui enim possunt rcrum vicissitudines vi arcessi et ad animi voluntatem traduci? Contrarium cnim his ordinem sequi oportet, intellcctumquc purum ac libcrum suique iuris adferre, ut rebus accurate perpensis , quod consultissimum maximcque ex re est, exsequauiur. Sic itaque consultautibus nobis statini apparebit

quod nequc a Romanis legionibus , ncque a praefectis universis, multo vero miuus ab ipso eorum Impcratore insidiae Gubazi fuerint structae. Pervulgatum enim iam apud ipsos et in confesso est, quod Rusticus et Marlinus prosperae illius fortunae invidcntcs in ultroneam animi fcritatcm sint abrepti , reliquis ducibus non solum uon adiuvantibus , verum etiam acerbe ferentibus. Iniquum itaque et praeterea inutile fuerit, ob unius fortassis atque alterius culpam publicas leges, quas observare constituimus, proterve violare, universumque vitae nostrae institutum , cui amice assuevimus, adeo levitcr immutarc, eorum vero, qui in praesidiis provinciae pro nobis, nt tranquille iucundeque vivamus, excubant, proditores ac desertores declarari; et quod omnium est maxime impium , rectam de religione et sacrorum mysteriorum dignitate opiuionem atque doctrinam aspernari. Quo pacto enim non id facere videbimur , si ad infensissimos divini numinis hostes concesserimus? Si enim illi prohibuerint, ne nostram deinceps rcligionem colamus , sed ad suam uos adcgeriut , quid gravius nobis accidcre possit, superstitibus pariter et mortuis? Quid enim lucri fecerimus, si universam (facianius its

esse) Persiam nobis adiunxerimus, animarum vero iacturam fecerimus? Quod si vero permiserint et concesserint , lirma tamen benevolentia nos nequaquam prosequentur, infida vero et dubia, quamque sola utilitate metiantur. Neque enim inter eos, qui diversis opinionibus sunt imbuti, societas constare potest; et neque incidente metu, aut beneficio nullo interveniente, fides ipsis constans et firma permanet, nisi etiam opinionum consensus accedat. Quin et cognati, affines et contribules, si hac animorum opinionumque convenientia destituantur, nomine solo amicitiam prae se ferunt, re vero ipsa sunt alienissimi. Cuius itaque boni spe, o Colchi, ad Persas desciscemus, si etiam ita nobis futuri sunt hostes, neque aliquid amplius in praesentiarum inde nobis accedet, quam quod tanto facilius ab illis laedi poterimus, quanto difficilius ab occulto quam aperto hoste nobis cavere possumus? Atqui, si videtur, demus ita esse, factum ipsum neque cum aequitate neque cum honesto pugnare, et statuamus Persarum mores constantes esse ac fidos, quodque perpetuo pacta conventaque sint observaturi. Ut enim etiam haec dentur nihilque aliud nobis impedimenti sit reliquum, at vires nostrae non sufficient. Quo pacto enim ad alios transeamus, cum nobis Romani immineant, et quidem adeo multi ac fortissimi, quique praestantissimos nacti sunt duces? Quo pacto vero etiam fieri possit, ut non atrocissimam

vindictam incurramus, iis quidem, quos auxilio nobis venire oportet, procul hinc in Iberia cunctantibus leutcque procedentibus; iis vero qui ultionem exigent , uuirersam rcgionem occupantibus et in nostris urbibus habitantibus?

13. „Alqui, ut insignis istc vir ait, nc primum quidem nostrum impctum sustinebunt, aigumento ex iis, quac paulo antc acciderunt, sumpto. At quis iguoraverit bellorum vicissitudines nequaquain certa neccssitate accidere ; nec cos qui nunc forte male rem gesserunl, perinde advcrsam semper fortuuam habituros. Nam e contrario victoria frcquenter ad victos trausit, et fortunae adversilatcm emendat. Nou oportet igitur nos, perinde ac si pro suo more et consuetudine in oninibus deineeps pioeliis cssent succubituri, supra moclum csse confideutcs. Si cnim eo solo fueruut victi, quod non satis, quid facto opus esset, perpeudisscut, nobis quidem hoc exemplum in nostrum usum cst convertcndum , ct praccavcnda, cpiae temeritatem cousiliique praccipitantiam consequuutur, pericula. Neque enim ex practerito casu ccrtam uobis de ipsis victoriam possumus pollceri. Verisimile enim est, eos qui autca crrarunt, experieutia ipsa quid fugicadum sit. cdoctos, id quod omissum ueglectumque fuit, maiore deinceps in rcbus gerendii cura compensaturos. Si vcro Deus ipsu

est infensus ob nefariam caeclem commissam , ideoque hisce malis atficiuntur; quid opus est etiom nos ei adesse, nostramque operam confcrre , perinde atque si ille per se iustitiae exercendae non sufficeret, sed nostro auxilio indigeret? Qualis vero impietatis excessus aliis relinquetur, si summani hanc bonitatcm uostra defectione contemnamus, quae etiam nobis quiescentibus nos uti par est propugnat? Nemo itaque nobis mortuum Gubazem verbis in medium auducat parum viriliter eiulantem, et populares suos suppliciter orantcra, ut sui misereantur., plagas corpori suo inflictas ostentando. Ilaec enim vitiosis effoeminatisqtic animis fortassis conveniant , nequaquam vero adscribenda sunt regi et quidem Lazorum , atque adeo Gubazae. Si enim ille coram adesset , graviter certe, utpote pius et cordatus vir , nos eiusccmodi consilia agitantes insimularet, iuberetqtie non ita animis cadere atque elangucscerc , et servilem in modum aufugere: quin potius aniino Colchico et liberali resumpto acrumnam fortiter sustincre , et nihil turpe patriiscpie moribus indignum committere ; sed praesenti rerum statui insistere, certam fiduciam concipicntes divinuin auxilium Colchicac gonti nequaquam dcfuturum. Proindc quo pacto non vehementer absurdum fuerit, ipsi quidem violenter interfecto verisimiliter hacc probari, nobis

vero, benevolentiam erga ipsum praetexentibus, contraria deliberari? Sed vereor, ne vel ea sola de causa, quod haec animo cogitationeque agitaverimus, maximas poenas simus subituri. Si enim incerta spe dubioque eventu et variis in utramvis partem momentis obnoxio defectionem moliti essemus, erat profecto etiam hoc grave, in tantarum rerum motu a sola fortuna pendere; licuisset tamen fortasse iis, qui hoc consilii ceperant, liberius impudentiusque id aggredi. Si vero pravitas huius consilii et mala inde exspectanda omni ex parte sunt conspicua et manifesta, quo pacto non sint digni odio, qui vos in hanc cogitationem induxerunt? Quomodo igitur abstinendum nobis ab illis sit, et quidem moderate dictum est. Ego vero ita sentio, factum ipsum ita ut accidit Imperatori esse nuntiandum, ut nimirum iustissime animadvertat in praecipuos caedis auctores. Quod quidem si fecerit, nostra cum Romanis simultas consopietur, et laborum expeditionumque societatem pristinamque cum ipsis cousuetudinem redintegrabimus. Si vero repulsam patiamur, petitionemque nostram reiiciat, tum demum deliberandum erit, an aliam viam ingredi expediat. Ita enim facientes, neque mortui Gubazae obliti esse videbimur, neque temeritate potius quam consilio res nostras instituere.

14. His dictis Colchi palinodiam , ut est in proverbio, cecinc-

runt , sententiamque mutarunt ; praecipue vero ipsos eo adduxit , quod metucrent ne si quando ad Pcrsas desciscerent , recta etiam de Deo opiuione religioneque sua privarentur. Postquam igitur Phartazis scntentia vicit, statim optimi quidam nobilissimiquc Colchicae gentis viri dclecti sunt, qui Iustiniano Imperatori, quac in Gubazem perpetrata essent nuntiarent , omnemque ei fraudem detegerent; quodque ille quidem Persarum partibus nunquam studuisset, neque advcrsus Romanos aliquid esset molitus ; Martinus vero ct Rusticus, quod illos prae ignavia vecordiaque frequenter errantes merito incerparet eisque succenseret, hanc ipsi calumniam struxissent, et innocentem trucidassent. Supplices itaque Impcratorcm orarunt, ut dcfuncti mauibus hoc gratilicarctur ; nihil vcro aliud dixerunt, quam ut facinus illud impunitum ne relinqucrct, rcgemque sibi designaret non alicnigenam aliquem, ueque peregrinum, sed Tzathem iuniorem Gubazae fratrem , qui tum tcmporis Byzantii degebat, utque ita ipsis denuo patria lex couscrvarctur, ct rcgii gencris iam inde ab antiquo continuata sibique constaus ct inviolata suecessio. Dn pcrator itaquc (acquum enim id ipsi vidcbatur et iustum) quam citissime corum pctitioni salisfecit, et AthanasiiHii, unum cx primariis scnatoribus , qui accurate in factum iuquircret , et de eo ex

praescripto Romanarum legum sententiam ferret. Qui cum advenisset, Rusticum quidem statim Apsarunten misit, atque in illius urbis carcere custodiri iussit. Ioanni vero, qui regem fefellerat, et tum temporis admodum clam se inde surripuerat, et fuga salutem parere nitebatur; huic, inquam, loanni, qui bac de causa se in iter dederat, forte fortuna obvius est factus Metrianus, unus e regiis satelitibus, quos Scribonas vocant, missus autem erat illuc, ut Athanasium ministraret, et quae ille iudicasset exsequeretur. Metrianus itaque eum apprehensum ad iudicem Athanasium duxit, qui etiam hunc Apsarunten misit, ut ibi in carcere et cippo haereret tantisper dum disceptatio iudicialis, quae iam apparabatur, esset absoluta.

15. Statim enim ineuute vere Nachoragan Muchirisim venit, et confestim copias cocgit, quantaque poterat diligentia se ad bellum couiparabat. Nihilo secius vero etiam Romani circum Insulam congrcgati, sese summa vi apparabant; et iudicium merito protrahebatur. Quid enim ipsis eo rerum statu maiori curae esse debebat, quam res ad bellum necesaarias quam optime constituere?

Iam vero etiam Tzathcs una cum Sotericho Ryzantio advenerat, paterno regno eiusque insignibus a Romanorum Imperatore vetcri more ac ritu acceptis. Sunt autem haec corona aurea pretiosis distincta Iapidibus, et palla ad talos demissa, auro intertexta, calcei murice tiucti, et mitra similiter auro et lapidibus variata. Chlamydem vero purpuream Lazorum rcgibus gestare fas non est, sed tantum albam, nou tamen omnibus communem et consuetam. Circa mcdium enim illius aurcum quoddam textum utrinque resplcndct; regia etiam fibula chlamydis, lapidibus aureis inde pendulis alioque apparatu insiguis. Ingredientcm itaque iam suam ditionem Tzathem et regio habitu ornatum, confestim praefecti et universus exercitus Romanus salutantes debitisque honoribus afficieutes, ei pracibant, splendidissimis armis induti, et equis plerique vecti. Lazi vero ad laetitiam conversi, acgre tandem deposito moerore, seriatim ipsum deducebaut, tubis omni ex partc clangentibus, et signis in altum sublatis; eratque pompa splendida admodum atque maguilica, et magis quam Lazorum regnum fert fastuosa. Tzathes itaque iam rcgno inauguralus, administrabat deinceps omnia gcntemque suam regebat, prout sibi visum, erat et patrius mos siudebat. Soteriehus

autem praefectus statim iter, ad quod missus erat, arripuit. Adferebat enim pecuuiam a rege, quam finitimis barbaris bellicae societatis causa distribueret; quod quidem et a multo tempore est usitatum et quotanuis fit. Comitabantur vero ipsum ex filiis duo maiores natu, Philagrius et Romulus; ut statim domo egressi moderatis laboribus adsucscereut, siquidem ambo iarn ex cphcbis excesseraut, et labori ferendo pares erant. Tertius enim illorum, Eustratius, Byzantii relictus erat, quod et adhuc admodum esset iuvenis, et corpore insuper ncquaquam valido. Posteaquam autem ad Misimianorum ditionem pervcnit Soterichus, (qui quiclcm Colchorum regi parent, ut et Apsilii, diversa tamen utuutur lingua aliisque legibus; sunt vero hi Apsiliorum gente borealiores et ad orientem solem nonnihil vergentes,) ad hos, inquam, cum venisset, cogitatio quaedam ipsis incidit, quod utique unum quoddam ex ipsorum propugnaculis circa ipsos Lazorum fines situm, Ruchloum vocatum, Alanis prodere vellet, u t gentium, quae remotius habitarent, lcgati ibi congregati stipendia defcrrent, necpie amplius nccessitas ulla essct, ut, qui pecunias adferret, Caucasi montis radices circumirct, ipseque ad illos iret.

16. Haec cum Misimiani sive cognovissent sive suspicati essent, duos ex suis insignes viros, Chadum nomine et Thuanem, mittunt, qui cum ipsum reperissent iuxta illud propugnaculum stationem habentem, suspicione validius confirmata : „Iniuria, inquiebant, nos afficere cogitas, praefecte. Oportet enim te neque alteri cuiquam permittere, ut nostra nobis adimant, nedum ipsum hoc velle. Si vero hoc tibi propositum non est, fac age ut quam citissime hinc discedens alio in loco commorcris. Neque tibi defutura sunt necessaria, sed nos omnia deferemus. Hic enim nullo modo tibi est manendum, neque feremus te hic moras trahentem et tergiversantem.“ Ipsis vero ita procaciter loquentibus, Soterichus nequaquam tolerandum ratus, si Colchorum subditis ita advcrsus Romanos, quibus parent, liceret ferocire, stipatoribus suis mandat ut baculis, quos gestabant, eos caederent. Qui atrociter in ipsos invecti, semineces remiserunt. Qoibus peractis, Soterichus quidem nihil hostile eventurum ratus, et perinde fere ac si servos suos delinquentes plagis excepisset, nihil inde sibi verendum existimans, eo loci mansit; et deinde oborta nocte valde intrepide absque ullis excubiis ibi dormivit: similiter vero et

filii et satcllites , et quotquot eum domestici famuli et servi sequebantur, etiam bi omnes securius , quam in hostili terra conveuiebat, dormiebant. Iutcrea vcro Misimiani, iniuriam acccptam non ferentes, validissime arinati in eos irruunt, statimque in domunculam, in qua cubabat praefectus, irruinpentcs , proximc accubantes famulos obtruncant. Tumultu itaque, uti par est, strepituque ingenti excitato, scnsus mali acl Sotcriclium reliquosque qui ipsi aderant omnes pervenit Quocirca cum prac metu lectis excussi, somno tamen adhuc pracgravati et languidi esseut, non admodum sese tueri poterant; alii enim cum pedes pellibus involutos haberent, incessu prohibebantur; alii vero cum iam ad enscs arripiendos promerent, et tumultuarium conflictum tentarcnt , errabundi miserrime ferebantur, utpote in tenebris et summa consilii inopia, in parietcs impingentes, et ubinam arma deposuisscnt obliti. Nonnulli vero ipsorum eo quod iam oppressi essent despcrantes , nihil plane attentabant, clamabant tantum alius alibi atque eiulabant , ignari quid agerent. Sic itaqun percnlsis ipsis, barbari irrucntc3 et Soterichum ipsum obtruncant

et filios et reliquos omncs, aisi quis forte per editiorem aliquam ianuam aut alio aliquo moclo clam evasisset. Haec cum scclcrati perpetrassent, mortuos spoliaruut, rcliquaque omnia eorum bona, et praeterea etiam regiam pccuniam diripucrunt, cum eos tanquam hostes quosdam revera, nou autem ut amicos et duces suos, interfecissent.

17. Posteaquam vero peracta iam atroci hac strage excandcsccntia illa animorum atque ira vidcbatur dcfcrbuisse scdataque esse, expleto nimirum pravo ipsorum desiderio; tum nudum in se factum considerantes, secum reputarunt atque intellexerunt, qualis alea ipsis esset iacta; quodque non multo post Romani essent venturi idque ulturi; neque ipsi illorum vim sustinere possent. Quocirca aperta defectione facta , Persas adierunt et oratores miscrunt, postulantcs ut ipsos tuendos suscipcrent, et tanquam subdilis deinceps opitularentur. Haec vero omnia poslcaquam Romanorum pracfcctis sunt renuntiata, indigne quidem ca molestissimeque tulcrunt, ulcisci tamen e vestigio nou satis potcrant, occupatione circa maioris momenti rem pracpediti. Iam euim Nachoragan sexaginta bellatorum millia ad Insulam ductabat, quam Martinus ct Iustinus Gcnnani

filius eorumque copiae insidcbant; milites autem merccnarii natione Hunni, qui Sabiri vocantur, (atlerat enim Romauis militum gravioris armaturac portio chionun circitor millium; quos ductabant Ralmach et Coutilsis et Iliger, cclebratissimi apucl illos viri,) hi itaque Sabiri circa Archaeopolim et circumiacentcs campos, prout ipsis Martinus mandarat, castra posuerant; ut hostes (vidcbantur enim illac transituri) quoacl possent infestarent, et difficiliorem magispue periculosum ipsis trausitum redderent. Nachoragan vero post- quam Sabiros ea loca insedisse cognovit, delecta ex auxiliariis Dilimnitarum copiis virorum tria millia confestim in eos misit, cum mandatis (erat enim arrogans et iactabundus) ut omucs pcnitus interficerent, ne sibi adproelium eunti illi a tergo insidiantes relinquerentur. Dilimnitae autem, maxima natio earum, quae intra Tigrim fluvium Peisiam accolunt, bellicosissimi in primis sunt, neque admodum sagittarii, aut eminus ferientes, quemadmodum fere plerique Medorum; hastas enim gcstant et sarissas et ensem ex humero dependentem; pugionem praeterea sinistro brachio alligantes, scuta et peltas praeteuduut; dixeris sanc eos neque omnino levioris armatu-

rae esse, neque prorsus gravioris, et statarios milites; nam et eminus, si ita res postulet, tela iaciunt, et cominus manu rem gerunt; exercitati etiam ad infesta acie proeliantlum, sumraaque vi densa agmina perrumpcntlum; expctliti quoquc et faciles in mutanda aeici forma, ct ad quemvis eventum scse accommodandi; facile etiam ardous colles cursu superantes, editiora loca praeoccupant, celerrimeque cum opus est refugiunt, rursusque conversi acerrime insectantur atque urgcnt, atque in oinni fcre belli specie versati exercitatissimique gravissime hostes laedunt; ianidudum enim bello assuerunt, iauipridem sub Persis militantcs, non tamcn coacti tanquam subditi. Liberi enim sunt suique iuris, ncquc ad alicuius arbitrium per vim tiabi consueverunt.

18. Horum itaque Dilimnitarum portio quaedam, cum iam nox esset, in Sabiros ivit; consultius enim ipsis videbatur, si eos atlluic dormicntes invaderent, atque ita facillime omnes trucidarent; ncque, opinor, frustrati fuisscnt sua spe, nisi quaedam ipsos fortuna fefellissct. Nam ipsis ad boc euntibus vir quidam Colchus in tenebris et solitudine forte fortuna fit obvius, quem illi statim avidissime apprehensum, ut itincris ad Sabiros ducem se

praebeat, cogunt, quod quidem mandatum cum ipse libentissime subiisset, et iara eis praeiret; posteaquam densam quandam silvain fuit nactus, paulatim se ab eis rcccpit atque subduxit, ac tandcm. elFugiens sequcntes atque antevertens, citato cursu ad Sabiros pervenit; quos cum universos supine dormientes stertcntcsque reperisset, O miscri, iuquit, iamiain pcriistis, alta claraque voce inclamans. Aegreque ipsis ita expergefactis, nuntiat bostem e vestigio adfuturum. Hi vero tumultuarie cum surrexissent seque armassent, vallo excesserunt, et bifariam divisi insidias locarunt, aditum in vallum castrorum incustoditum relinquentes, similiterque etiam tuguria passim ex palis et pcllibus confecta. At Dilimnitae quamplurimas ambages viarum prae locorum imperitia emensi, nibilominus taracn ante diluculum cum ad castra Hunnorum pervenissent, confidenter suo ipsorum malo in ea irrumpuut, simulque oinnes intro se recipiunt, atque ita tacite citraque ullum strepitura progressi, ne videlicct illi id perscntiscerent atque expergeflerent, bastas in eorum latibula et tuguriola torquent, tanquam interfecturi dormientes; et iam putabant rem totam ipsis esse confectam. Sabiri interea utrimque ex insidiis prosilientes, repente in eos irruunt; at illi subito illo atque inexspectato impetu consternati, et spe plane in

contrarium versa, in summa consllii inopia et perturbatione rerum versabantur. Neque enim facile ipsis crat fugam capessere , in arctum coactis, ncque satis hostes internosse potcraut, ulpote cum nocte et metu conflictautes. Passim itaque a Sabiris trucidabantur, ne tentata quidem sui defensionc; atque octingenti quidcm viri intra castra perierunt, reliqui difhculter elapsi sparsim errabant, nescii plane quo se confcrrcnt; cumque iam procul aufugisse viderentur, circumacti rursus et eodein relapsi, in hostes incidcbant. Hoc pacto tota illa nox est transacta. Mane vero cnm iam illuxisset, confcstim qui supercrant Dilimnitae rccognitis viis recta ad Persarum castra cucurrerunt, pcrsequcntibus ipsos nihilominus tergaque premcntibus Sabiris. Babas interea praefcctus, qui iam inde a multo tempore Romanorum, qui Colchicam rcgionem insidcut, dux fuerat, cum per id temporis Archaeopoli pernoctasset, et tumultus ac clamor ipsum omni ex parte circumsonuisset; quamdiu tcncbrae erant, et quid agcictur incertus esset, quietus tacitusque ibi subsistens, intus se continebat. Simulatque vcro sol montium iugis affulsit, verc quid ageretur prospexit, Dilimnitas nimirum a Sabiris fugari. Tum itaque etiam ipse nrbe effusus cum agmine, qitod ad manum erat,

non exiguam in iis stragem edidit, adeo ut vix in universum mille ad Nachoragam sint reversi.

19. Qui cum conatus hic non ex sententia successisset, ad Iusulam sc recepit; castrisque iuxta Romanos locatis, Martinum ad se, in colloquium ut veuiret, excivit ; qui cum advenisset, nisset, Tu, inquit, praefecte, cum ita sis industrius ac prudens, unusque sis ex iis, qui praecipuae sunt inter Romanos poteutiae, an non vis utrumque nostrum regem labore simul atque hostilitate mutua liberare ? Patierisne ipsos quam diutissime mutuis sese damnis afficere ? Quin potius si tibi placuerit pacta et focdera inire, age Trapezuntem Pouticam urbem cura exercitu te transfer; nos vero Persac hic manebiraus; ita , ut de induciis aut pace stabilienda per otiura agamus, fitlis utentes internuntiis; nisi vero volcns ac Jibens excrcitum hinc abduxeris, scito, o bone, quod pcr vim profligaberis. Certissimam enim habeo victoriam, eamque nihilo difficilius mihi comparavi quam hanc possessionem; simulque haec dicens, anuluni, quem gestabat, ostcndebat. Ad haec subiicicns Martinus, Et mihi, inquit, pax in votis summoque in pretio est, teque eam proponentem et constituentem iuvabo; melius vero haec nos perfecturos putarim, si tu qnam citissime in Iheriam te traustuleris,

ego vero Muchirisim mc recepero, atque ita de rcbus nostris dispiciemus. De victoria vero liceat tibi iactabunde arroganterque loqui, eamque inter venales et nostro arbitrio subiectas ac parabiles res collocare. Ego vero victorias Dei unius voluntate librari ccnseo eamque non ad fastuosos valdeque elatos vcrgcre, sed ad eos, quibus ille omnium productor atque moderator anuuerit. Haec cum Martinus pcrstrenue honestissimeque respondisset, barbari arrogantia oireusus, pace infecta, a mutuo colloquio discesserunt; atque hic quidcm ad castra, Martinus vero in Insulam se recepit. Nachoragan autcin nequaquam ibi commorancluin censeus, ad Phasidem nrbem sc confcrrc statuit, eoque potius Romanos evocare. Facillimum enim expugnatu illic esse propugnaculum audierat, quippe quod totum e lignis exstructum. esset, et circumiectos campos patcntcs et castris lnetandis accommodatos haberet. Atqui urbcm Phasidcm a fluvio ei cognomine ita vocatam csse, omnibus, arbitror, est notissimum; qui quidem fluvius Phasis non procul ab ea fluit, et oirca ipsam in Euxinum pontum fertur. Ad littus enim et ostia urbs sita est ; distat autem ab Insula sex summum parasaugis occasura versus.

20. Confestim itaque Nachoragan intempesta |nocte scaphis, quotquot secum plaustris advexerat, in flumen immissis atque inter se iuuctis , insciis Romanis pontem stravit, et exercitum universum in oppositam ripam transmisit. Cupicbat enim in eam oppidi partem, quac Austrum spectat , pervenire; e qua parte Phasidis fluenta nequaquam sibi impedimento fore videbantur muro appropinquanti; nam is in borealcm delabitur et protenditur partem. Nachoragan itaque sub primum diluculum movens e ripa iter suum contiuuavit , Iusulaquc quam remotissime praetcrita ad ulteriora processit. Romaui vero cum vix tandem hora diei sexta plcno iain erant, cognovissent Persas flumen traiecisse , vehementer perturbati erant , summaque vi aduitebantur hostes circa oppidum praevenire. Quocirca triremibus omuibus et actuariiis triginta remorum navibus, quotquot in portu stationem habobaiit, milite completis, celerrime secundo flumine ferebantur. At Nachoragan eos autcverterat, iamque ad mcdium intcr Insulam et utbem locum perveuerat , totamque flumiuis latitudinem lignis lembisque inter se iunctis iutersepserat; elephautorum caterva retro opposita, quautum et quousque illi progredi potueraut. Romauorum vero classis emiuus id conspi-

cata, puppim rcflexit, validoque retrorsum rcmigio utens et magna vi ac difficultate contra adversum rapidi fluminis impctuni nitens, sese recepit; duas niliilominus naves vectoribus vacuas Persae ceperunt; viri euim, cum etiam sese captum iri vidercnt, undis se ipsos audactcr commiseruut, pro maiore, uti arbitror, et pracsenti periculo minus eligentes, et fortunae incertitudinein pcriclitari malentes. Ouocirca et levissime in undas desilicbant, et in immo maxima ex. parte gurgite natantcs aegre ad suos evaserunt. Tuni itaque Romani Buzem quidcm apud Insulam reliqucrunt, cum suis copiis rcs illicomues curaturum et si opus esset opitidaturum; rcliqui vero omnes transversim traiecto flumine, aliaque per contincntcm incedentes via, nc in cadem, quae hostes insidebant, loca venirent, in urbem Phasidi fluvio cognominem perveniunt; portisque recepti praefecti pracsidia pcr muros suo quaeque ordinc disponunt; ncque cniin putabant scse viribus parcs forc, si stataria pugna procliandum esset. Primus igitur Iustinus Germani filius cum suo agminc in cditissima urbis parte ad mare vergentc locatur: exiguo vcro abhinc spatio praefectus stabat ct Martini copiac. Sub ipsum autem medium Angilas, Mauros penes se habeus pcltatos et hastigeros, Theodorus vero Tzannos

gravioris armaturae , et Philomathius Isauros funditores et iaculatorcs habens ; nequc procul ab his stationem habebat Langobardorum et Herulorum manus , ductante utrosque Gibro ; reliqua muri pars in subsolauum desincns oricntalibus agminibus sub Valeriano praefecto coustitutis curac erat. Hunc itaque in modum Romanus excrcitus in muri praesidio erat dispositus.

21. Vallum etiam munitissimum exterius ipsis exstrtictum erat, e quο primos hostium insultus sustinere possent, quique muro vico propuguaculi esset , cui non immerito utpote ex lignis constracto metuebant, et alioquin non una in parte prae vetustate vitium fecerat; ideoque etiam amplissimam in orbem fossam duxerant, quae ita aquis erat referta , ut ea ipsa labris effusa acuminatos ctiam palos, qui dense suffixi eraut, obtegeret, ita ut cerni non possent. Lacum enim , quem parvum mare appellant, et in Pontum Euxinum fertur, eo derivarant, facileque omnia replerant ; naves etiara onerariae grandiores quam proxime ad urbem admotae sublimcs habebant corbes, ad ipsa malorum carchesia subvectos , firmissiniisque viaculis dcpendentes , ut et turribus magnitudiue altittulineque lon-

ge essent superiores; desupcr stabant milites, et nautae quotquot audaciores erant et bellicosiorcs, arcus gestantes et fundas, aliasque machiuas imponentes, ad idonem usum praeparatas; sed et aliae naves per iluvium adductae ex utraque partc aderant, quibus praeerat Valerianus, simili modo atquc aliac instructae, ut hostes utrimque ex editioribus locis icti propulsarcntur, si propiore obsidione urbem premere vellent. Ne vero naves hae in fluvio dispositae facile a quoquam laedi possent, Dabragezas tribunus, natione Anta, et quidam ordinum ductor, Elmingirus noinine, prout cis per pracfcctos maudatum erat, decem actuarias naves bipuppes e copiis, quibus pracerant, iustruxcrunt, quibus altius provecti magna cum vigilantia fluviura tuebantur, transitusque omni ex parte circumspectantes observabant, modo medio fluminis alvco, modo huic modo alteri ripae adnavigantes. Interea iucundum quid et gratiosum ut in bello et proelio ibi accidit. Ulterius enim adluic quam hae naves erant dispositae, duae illae naves onerariae XXX. remorum, quas supra dixi milite vacuas a Persis captas fuisse; hae,

inquam, navcs militibus gravis armaturac erant instructae, atque ita rudentibus atl oram alligatac; noctu vero dormicntibus in eis universis, cum aestus iugcns esset obortus et rudentes distenderet, depressione agitatioueque navigiorum alterius illarum vinculum repente est disruptum; quam cum vortex solulam liberamque accepisset, neque illi vel remigio obniti, vel gubernaculo aliorsum eam dirigere possent, abreptam rapidissime celerrimeque ad Romanos, quibus Dabragezas praeerat, defert, qui quidem eam conspicati, laeti ceperuut, insperataque captura sunt gravisi, quod navis, quae antea vacua ab ipsis abierat, viris plena rediisset.

22. Interea Nachoragan cum universo exercitu e castris movens urbi appropinquavit, vclitando et iaculando tentare volens Romanos, an eruptionem facerent; caque ratione apcrtissime cognoscere, quo pacto sibi in scqnentem diem res bellicae praeparandae essent. Persac itaquc simulalque ad teli iactum pcrvcnerunt, confestim more suo ingentem sagittarum vim emittunt, multisque Romanorum vulneratis, alii quidem adhuc pugnando resistebant, alii pugna excesserunt. Angilas vero et Philomathius et ex ipsorum agminibus viri ducculi, tametsi Martinus universo exercitui imperarat, ut suo

quisque loco se contineret atque e tuto pugnarct, nihilominus tamen e porta ipsis proxima evolantcs, in hostem ferebantur. Theodorus vero Tzannici agminis dux initio quitlem suos continuit impetumpue repressit, temeritatis eos arguens; cum vero illi dicto audientes non esscnt, ipse etiam se pluribus non quidem libens adiunxit, et cum illis in hostem ivit, ne timitlus ccnscretur, caque sola tle causa honestum consilium speciose praetexere. Factum onini ei nequaquam probabatur, particeps tamen illius esse volebat, quemcumque tantlem exitum esset habiturum. Et certc parum aberat, quin omnes ibi simul periisscnt, nisi aliutl quoddam consilium a Deo corroboratum saluti eis fuisset. Dilimnitae enim, qui eo loci stationem habebant, instructaque acie stabant, contempta advcntantium paucitatc, quicti eos opericbantur, ncque se loco suo dimovebant; cum vero iam propius accessissent, coufcstim sinnatis diduetisque cornibus universos circumveuiunt, et in orbem veluti corona cingunt. Romani autcm omni ex parte conclusi, non iam de damuo ullo hostibus infereudo cogitabant; praeclarum vero atque inauditum facinus censebant, si ulla ratione possent evadere. Conglobati itaque praetcnsis hastis confertim in hostcs, qui oppidum versus stabant, irruunt; qui cum cos maximo impetu et tanquam

salute in se ferri viderent, confestim aciem inter sese mutuo dirimerunt ac separarunt, hominum cum certa propeinodum mortc luctantium et extrema audentium, neque quo ipsis audacia evasura esset reputantium impetum ncquaquam sustinentes. Sic itaque permittentibus Pcrsis Romani effugio elapsi laeti sese intra murum receperunt, simulquc portam clauscrunt. In tantum discrimcn venerant, nulla alia re pracclare gcsta, quam quod sola fuga salutem sibi peperissent.

23. Persarum vero baiuli, qui iamdudum in opplcnda fossa laborarant, iam illam totam opplcrant; et quicquid omni ex parte abruptum divulsuinquc fuerat, compositum iam adaequatumque erat, ita ut exercitui oppuguationem muri adituro locus pervius esset, et arietes aliaeque machinae expuguandis urbibus accommodatac uon difficulter moenibus admoveri possent. Plus vero temporis quam pro multitudinc operarum eo in opcre trivcrant. Cum enim lapidcs maxima ex parte humumque iiigessisscnt, rcplcndae fosnac hacc non sufficiebant; ligua etenim ad manum uon crant, nisi procul indc e silva caesu multo cum laborc adfcarcnlur. Romani enim iam antea agros omnes urbi circuniicctos, et practcrca omnia viatorum diversoria, er si quae alia in proximo crant doniicilia, inccndcrant , eo

nimirum consilio, ne hostes, commodam illic aptamque suis usibus materiam nacti, facile opera machinarcntur. Eo itaque die nihil aliud memoratu dignum est gestum; noctc autem ingruente Nachoragan se cum copiis suis in castra recepit. Postridie vero Martinus cum suorum animos confirmare vellet, hostes vero percellere, universum Romanorum excrcitum in unum coegit, tanquam de praesenti rerum statu consultaturus. Confcstim vero in mcdium venit (ita cnim id ipse procurarat) vir quidam non admodum notus, pulvere ohsitus perindc ac si essct longinquum itcr cmensus; is se recenter Ryzantio vcnirc dicebat, litterasquc ab Imperatore adferre; quas cum pracfectus libentissime acccpisset ac resignasset, non arcane apud se perlcgit, neque solis oculis tacitus pcrcurrens in animo suo earum sunimam prcincbat, sed alta voce recitabat, ut omnes exaudirent. Et libello quidem illo fortassis aliud quid continebatur; quae vero rccitabantur, hacc erant: Misimus tibi etiam alium exercitum, non minorem eo quem habes, ac proinde ctiamsi hostes multo sint vobis plures, non tantopcre tamen vos multitudine superabunt, quantum vos fortitudine; quo fict ut paucitati et excessui sua ctiam constet aequalitas. Ne vero etiam hoc nomine

illi se iaetitent, accipe etiam hunc exercitum, honorificentiae ostentationisque causa potius, quam quod necessitas ita postularet, missum. Bono igitur animo cstc, fortiterque rem gerite, utpote nobis uihil eorum, quae cxpedire vidcbuntur, neglecturis. Statim ιταque que iuterrogatus, ubinam csset cxercitus, respondit, quatuor lantum Persicis parasangis, non longius abesse; relictos enim ipsos circa Neognum fluvium, adhuc ibi stationem habentes. Ad haec Martinus iracundiam quandam vultu simulans: Retro cedant, inquit, quam citissime, domumque rcdeant; neque enim id unquam permiserim ut nobis sese adiungant. Indignum enim sit, si cum hi viri iamdudum nobis commilitones fuerint, multoque tempore ingentes nobiscum labores sustinuerint, et frequenter adversus hostes sint proeliati, et iam eo rem adduxerint, ut non procul absint a profligando hoste, et plenissimae victoriae corona adipiscenda; illi post necessitatem adveniant, et tantum non dcgustatis periculis parem gloriam consequantur, bellique exitus illis adscribatur, et quod omnium est iniquissimum, paria cum hisce praemia auferant. Ceternm illis quidem ibi manendum ceuseo, donec ad discessum sint parati, nobis vero hi sufficiunt ad quod reliquum est belli optime conficiendum; simulque his dictis, ad exercitum conversus, An non,

inquit , ctiam vobis , viri commilitoncs, ista videntur .̓ At illi , fausta acclaniatione praefecti seiitcutiam ut acquissimam approba- runt, ipsique multo iulcntiores sunt redditi , perindc ac si nullo alio subsidio indigerent. Piaccipuc vero ipsos ad contentionem ac- mulationcmque movcbat spes spoliorum ,• quodque brcvi omnia se di- rcpturos sperabant , utpote hostibus dclctis ; et hoc unum eis crat curac, quo pacto intcr se pracdam partirentur.

24. Evenit vero cliaiu alhul, quod Martinus animo praeceperat. Rumor cnim bic in vulgus spaisus latcque circumvagatus ad ipsos ctiam Pcrsas crat dclatus; quod utiquc altcr Romanus exercitus ad Ncognum fluvium pervcnisset , ct iamiam se cum aliis esset coniun- cturus. Pavor itaquc universos invasit , meluentcs si , cum tantis la- boribus attriti cssent , adversus reccntcm inlcgrasquc vircs adfcrcntcm exercitum ipsis confligcndum essct. Nachoragan vero nibil cuncta- 1ω , medioocm cquitum turmam c Pcrsicis agminibus misit ad cum tractunij pcr quem putabat transituros illos, de quibus fama dcccptus erat ; qui cum co vcnisscut, iiiagna diligcntia vigilantiaquc utebantur in re supcrvacanca. Occupatis cuim ojiporluniortbus locis , cx insidiis operiebantur eos, qui nequaquam erant vcnluri, eo videlicct animo, ut iu ipsos sccure tumultuarieque procedeutcs , quod nimirum inex-

spcctati venirent, irruerent progressusque celeritatem retardarent, quoatl usque oppidum expugnatum esset. Atque ita quidem Persarum non exigua mauus frustra laborabat, a reliquo exercitu subducta. Nachoragan vero vel sic exercitum eduxit, antevcrtere scilicct eorum adventum cupiens, qui nullo modo craut veuturi; animoque valde elato in Romanos terebatur, palam iactans atque insuper iurans, se eo ipso dic urbem totam cum ipsis liominibus incensurum. Oblitus enim erat, uti verisimile est, prae supcrbia fanaticus iste, quod ad proelium iret, rem adeo dubiam atquc incertam, multisque in utramque partom inclinationibus et vicissiludiuibus obnoxiam, niaximc vero omnium a divina quadam superiorcque necessitatc dependentem; cum ne parvae quidem res ullae in eodem semper statu pcrniaucaut, sed etiam inlinitae hoiuinuin nationcs frequeotiaque oppida et vita univcrsa commutentur subindc ct pcrturbentur, et spes de rebus universis perpctuae agitationi lluctuationique siut obnoxiae. Hic vero eo superbiae dcvcnerat, ut etiam operariis et niinistris, qui per silvam dispersi arbores praecidebant, sive lignaudi causa sive conficiendis machinis bcllicis, his, inquam, omnibus maudarit, ut cum fumum

in altum sublatum cernerent, scirent igncm iam Romanorum ligneo septo immissum, opereque, quod in manibus erat, omisso, cursim ad se veuirent, simulquc ignem immitterent, ut eo faciliua omnia incendio couflagrarcnt. Atque hic quidcm talia apud se iactans, oppidi murum adoritur. Iustinum veio Germani frlium (neque enim existimabat Nachoraganem tum temporia urbem invasurum) cogitatio quaedam divinitus, credo, subiit, au sanctissimum quoddam quodque Christianis maxiiiio in houore erat, uequc procul ab urbe distabat quam citissime irc, Dcique opem implorare. Delectis itaque ex Martini et suis copiis fortissimis quibusque bellicosissimiaque viris, et quinque millibus equitum, omnibusque veluti ad proelium armatis, cum illis procesait, sequentibus ipsum signis reliquoque apparatu militari. Casu vero accidit, ut neque Persae cos abeuntes sint conspicati, scd ncquc lii illos oppidmn vcrsus vcnientes; sed divcrsa via adducti, confcrlim impctum in moenia fecerunt, maioreque multo quam antca iaculatione sunt usi, tanquam ita et quidem magis Romanos pcrtcrrituri, citissimcque urbem direpturi.

25. Adeo vero dcnsae simul sagittac ferebantur, rursusquc aliae

atque aliae super alias, ut universum intermedium aërem sua densitate obtegereut veluti inter se coagmentatac. Comparasset quispiam rem ninguori ingenti aut grandini vehementi cum violentissimo vcnto ruonti: alii vero machinas admovebant , et tela ignita iaciebant : alii testudines (machinas ita dictas ) subeuntes , secures muro impingebant, quippc qui ligneus erat, ideoque facile discindi poterat: alii pavimeatum soli suffodere conabantur, et ad primam basim pervenire, atque ita quod compactum et coagmentatum erat convellere atque subvertere. Romani contra in pinnis et propugnaculis murorum stantes, acriter animoscque resistcntes pugnabant , veluti re ipsa ostendere volentcs, nequaquam opus esse, ut ipsis novae copiae subsidio venirent. Apparuit vero manifeste in ipso opere, quam utilis efficaxque Martini dolus fuisset. Omni enim ex parte incessautec adlaborabant , nihilque plane, quod ad propulsandum .hostem pertineret, omittebant. Nam et hastae multae telaque e sublimi iacta hostes vulnerabant, utpote in nudam nullisque propugnaculis tectam multitudiuem incidcntia, quaeque aliorsum ferri non poterant; saxa etiam plaustralia in tostiuliues iaciebautur, omnem illarum contextum perrumpentia; quin et minores lapides fundis eiecti galeas Medorum scutaque perfringcbant, et ad murum quam proxime accedere nou si-

nobant, multum molestiae ac damni inferentes. Eorum voro, qui in corbibus stabant, prout modo dixi, alii quidem sagittis , utpote ex sublimi missis, quam plurimos laedebant, alii machinas peritissime tractabant , et peruicia quaedam tola magna cum violentia excussa longissime ferebantur, adeo ut etiam multos barbaros procul adhuc inde advonientes ex improviso una cum ipsis equis traiicerent subitoque prosternerent. Tum ingons excitatus est clamor, et tubae utrimque bollicam quandam cantionom sive classicum accinebant. Persae vero tympanis perstrepebant , et ingontes ululatus terroris excitandi causa edebant; equorum etiam hinnitus, scutorum ictus et loricarum fracturae confusancum quendam atque immanem sonitum miscebant. Interea Iustinus e templo revertens, quid rei ageretur, ex turbulento sonitu strepituque cognoscens , converso statim equitatu et in ordinem reducto, signa in altum tollere iubet, omnesque operi ut se accingant iubet, ita secum statnentes, non absque divini numinis nutu factum quod oppido exivissent; sed ut inopinata irruptione hostibns metum iniicerent, et ab obsidionc profligarent, Simulatque vero paululum progrcssi Persas in murum impetum facicn-

tes suut conspicati, tum utique confcrtim clamore edito fn eam partem irrutuit, quae iuxta marc instrucLa acie stabat. Ex ca enim etiam ipsi parte venerant; statimque alii quidem contis, alii sarissis, alii ferientes, quicquid obvium erat sterncbant; violeutiorcque impetu in deusos hostium ordines facto, scutisque protrudentes, condensatam confertamque eorum acicm perfregcrunt.

26. Persae vero huuc iilum exercitum esse rati, quem adventare intellexeraut, quodque clam et insciis iis, qui seiuucti a reliquo excrcitu in ipsos missi craut, iam adveiiissent, perturbatioue ac metu pleni, et confusance in se ipsos revoluti, sensim retrocesserunt, pedemque retulerunt. Quod cum Dilimnitae cmiuus cernerent, (sub nicdiam enim muii partem pugnabant,) paucos quidcm ibi reliquerunt, ceteri ad cam partem, quac maxime laborabat, se contulerunt. Augilas vcro et Theodorus, Romanorum duces, quorum etiam ante raemini, animadversa paucitate eorum, qui manscrant, coufestim cum satis valido agmine eruplionem ex oppido faciuut, et uounullos quidem eoruin obtruncant, nonniilli vero in fugam se dedcrunt; quos ipsos Romani persequi uon destitcruut. Dilimnitac autem haec conspicati, qui Persis laborantibus auxiliaturi ivcrant, rursus in contrarium viumvcituntur, Romauis obviam ire volcutcs, mclius cousultiusque

existimantes, si potius popularibus suis quam citissime subvenirent, inordinato studio effusoque cursu ferebautur, ita ut indecenter fugientibus magis quam in alios euntibus similes viderentur. Currebant enim tauquam suis opitulaturi, plus tamen perturbationis quam irae prae se ferebant. Persarum autem exercitus, ut iam quam proxime ipsis instructa acie stabat, cum videret Dilimnitas ita tumultuarie et sine ordine ferri, neque aliud quam fugere eos rati, secumque reputantes nequaquam illos eam turpitudinem in se admissuros, nisi in extremum aliquod et ineluctabile periculum redacti fuisscnt: tum utique etiam ipsi turpiter terga vertcntes sunt dissipati, et praemeditata iam obscureque tentata fuga in apertun erupit . Dilimnitae enim haec de Persis opinantes, socios sese illis adiunxerunt, unaque fugerunt; fallenles simul et falsi. His itaque peractis, maxima Romanorum vis muris effusa, manifestiorem Persarum fugam reddidit, tergis eorum inhaerendo et extremos metendo ; alii vero alia ex parte irruentes , adversus resistenles adhue et conglobatos acriter pugnabant. Laevum enim barbarorum cornu iam aperte inclinarat solutumque erat; qui vero in altero stabaut, fortissime re-

pugnabant. Elephanti onim pro vallo obiecti et prorucntes, sicubi confertis clypeis pugnam inirent Romani, statim aciem turbabant, ct sagittarii, qui eis vclicbantur, Romanos irrueutes gravitcr iaedebant, utpote iu sublime elati, certaque eo, quocl ediliores essent, tela iacicntcs. Qnin et cquitum turmae discurreutes facile invadebant atque turbabant pedites ct gravioris armaturae milites; iainquc cx ea parte Romani ad fugam incliuati pedem referebant.

27. Vir autcm quidam inter eos e satellitibus Martini, Ognaris nomine, in summas angustias redactus, adeo ut nullum ei pateret liberum efFugium, ac iam de salute sua desperans, et quodammodo fortunae alcam pcriclitans, irruentcm in se horrcndum in modum qnendam c ferocioribus clephautis, magna vi ad imam frontem circa Bupercilium hasta fcrit, spiculo ita adacto atcpie impacto, ut quod reliquum crat hastae propenderet. At hic accepti ictus impa- tiens, atquc insuper hasta circa oculum rotante perturbatus, confestim rctroactus atcpie in orbem se versans, ct promuscidem nunc

quidem instar flagelli hnc illuc torquens , multos Persarum percussit et in altum iecit; nunc vero eandem in longum extendens horrendum quendam atque immanem barritum edebat ; mox vero etiam super se stantes excussos prostravit et proculcatos extinxit; totum deinde exercitum Persicum conturbavit, equos etiam, ad quos propius accedebat, effrenes erectisque iubis restitantes reddebat; et quos prensasset dentibus proscindebat ac discerpebat. Erant itaque omnia eiulatu et tumultu plena. Equi enim ferocia belluae expavefacti, habenis non admodum audientes crant, sed anterioribus ungulis in altum elatis sessores evolvebant; atque ita turbulente per medium agmen saltabundi ferebantur, anhelantes crebrumque spiritum naribus efflantes. Viris autem in se ipsos reflexis, omnibusque sese mutuo impellentibus cubitoque protrudentibus, et unoquoque vicinum suum antevertere contendente , quamplurimi a suis interficiebautur, in amicissimorum et popularium suorum enses impingentes. Cum itaque tumultus et perturbatio vehementer iam invaluisset, Romani quotquot antea muro egressi erant, et si qui forte intus manserant, universi in unum agmen conglomerati, et fronte acici quam validissime scutis communita, in hostes ita adhnc confusos irruunt; qui, ut praeterilis laboribus defatigati, cum impetum sustiuere non possent, citissime fugcrunt; at ne id quiden

ordine aliquo servato fcccruut, nequc ita persequentes propulsarunt, sed dissipati dispcrsique suut alius alio, prout cuiquc successit. Quin et Nachoragan ipse inopinato rei eventu obstupefactus retrorsum cursim adequitabat, significans omnibus flagcllo et maudans, ut quam cclcrrime fugerent, quod quidem iam ab illis factum erat. Sic utiquc illi iactantia sua in contrarium ccssit. Romani vero non antea pcrsequcndi ac trucidandi barbaros finem fecerunt, donec Martinus suflicere ratus per tubam eos revocavit, iraquc percitos eorum animos mitigavit. Atque ita Persae aegre tandem ab castra sua salvi evaserunt, non minus quam decem bcllatorum millibus iu co conflictu desideratis.

28. Romani autem ex pcrsecutione reversi, testudines reliquasque Persicas machinas circa murum relictas incenderunt; unde cum ingens esset flamma excitata, ministri et baiuli, qui ad silvam caedeudam missi crant, cum e longinquo intervallo fumum sursum tcndentcm altcque in acrc volutantem essent conspicati, confestim miseri ad oppidum coutcnderunt, existimautcs, quod quidem Nachoragan autea superbe iactarat, mocnia conflagrare. concitato itaque cursu fcrcbautur; vcriti, opiuor, ne post fcstuiu,

quod aiunt, veniront, omniaquo ante ipsorum adventum in favillas et cinerem essent redacta. Ccrtabaut itaque inter se celeritate, nescientes fore ut qui vinceret, primus moreretur. Omnes enim ex ordine a Romanis capti, obtruucati fuerunt, perinde ac si ea tantum de cansa venissent. Perierunt itaque non multo pauciors duobus millibus. Tot viris operariis et in re bellica minime exercitatis, quique nunquam in aciem piodiissent, ultronei cuiusdam atque inopinati exitii auctor fuit Nacboragan, qui inconsulta imperarat. Usque adeo arrogantia non solum suos possessores, sed et illos, quos eis inscrvire et morem gerere contingit, perdit. His vero ita peractis, Romani quidem optima spe pleni eraut, se in posterum facile superiores futuros, si foitasse barbari proelium instaurare tentarent. Quotquot vero ipsorum in conflictu perierant, (erant autem non pauciores ducentis) cos honestissime sepelierunt, laudata eorum strenuilate, quippe qui ut viri fortiter rem gessissent : hostium vero cadavera spoliarunt, et ingeutem armorum aliarumipie rerum vim acquisiverunt. Neque enim scuta et loricas tantum et pbaretras nonnulli caesorum gestabaut ; sed et torques aureos et monilia et inaures aliaque id genus muliebria exipuisitaque orna-

menta, qualibus notabiliores honoratioresque Medi ornari solent, ut spectabiliorcs sint, et a vulgo secernantur. Nachoragan vero, cum iam ipsum commeatus aliaque necessaria deficerent, et iam bniina immineret, proeliandi quidem desiderium prae se fcrebat, et ad hoc se comparabat; re tamcn ipsa consilium desideriumque suum non praestabat; sed Dilimnitarum agmine postridie ad stadium emisso, et adversa in Romanos fronte stare iusso, eoque ipso proelii abs se committendi expectationem excilans, sensim ipse cum rdiquis copiis Cotacsium et Muchirisidem versus movit. Cum vero iam maximam viac partem confccissct, tum et Dilimnitae sotuta acie facillime absccsserunt, utpote leviter semper armati expeditioresque, et praetcrca robusti pedibusque celercs. Adventabat autem etiam alia ipsius Persici cxercitus pars, quae ad Neognum fluvium antea missa fuerat propter Martini dolum, quemadmodum supra a me dictum est. Cum enim coguovissent victos quidem esse Persas , Romanos vero universa iam regione potiri, confestim occultiore itiucre et a publicis viis remoto Muchirisidem perveuenint,

conflictuum quidem nequaquam, dcdecoris vero ex fuga et quidem multo turpius participcs. Postcaquam igitur uuivcrsus excrcitus in umun convenisset, maiore equitatus parle ibi relicta, et Wafrise, viro inter Persas celeberrimo, magistro equitum eis constituto, ipse cum paucis in Hiberiam rediit, tauquam ibi hibernaturus.