De Libero Arbitrio

εἰ γὰρ μηδ' ὅλως ἔμελεν αὐτῷ τῆς ὕλης, οὐκ ἂν αἴτιος ἦν ὦν συνεχώρει μένειν· ἐπεὶ δὲ μέρος μέν τι αὐτῆς δημιουργεῖ, μέρος δέ τι αὐτῆς οὔτως ἐᾷ, δυνάμε- [*](11 vgl. Tertull. Adv. Hermog. 10.) [*](S E C D Ph Ezn) [*](1 ἢ < D Ι αἱ < E Ι ποιότητες < Ε 1 Ι αἱ ποιότ. οὐκ ἢσαν C Ι τοῦ] τῷ las schwerl. S 2 τὰ πρῶτα las schwerl. S 2f γεγονέναι] »seien« byti: bytiem S 3 ποιότητας φᾐς — καταλελ. λέγεις Ζ. 10 < D 156,14; αἴτιος — κακάς Ζ. 4 < auch D r Ι φᾐς — ποιότητας Ζ. 4 wegen des Ι φᾐς ποιότητας Ε 1ο 4 οὔσας S 15 Ι εἶναι κακάς] δηλονότι τὰς κακάς D 156, 14 Ι ἢ τὰς — λέγεις Ζ. 10 < Ezn 6 λοιπὰς κ. μόνας] »die anderen ferner« λοιπὰς λοιπὸν) S Ι ὅσαι Ph 306b, 19 Ι ἀδιάφοροι] διάφοροι Ε 1 i Ph S | < C 7 τέτρ. λέγεις] ἐτράπησαν Ph 8 ΕΤ.] ΑΓΔΑΟΦΩΝ C Ι ἔσχ·ον Ε 1 9 Πῶς: πρὸς C Ι αὐτὸν < Ε 2 ph 9 f ὡς εἶπον κατελῃλυθέναι C 10 πότερον] 156, 24 frei Ezn | δυνάμενος C Ι μὲν < C Ι κἀκείνας] τὰ κακὰ D, Ph 11 οὐ βουληθέντας C 145 Ι οὐ βουλ. — ἔχοντα] ἢ βουλ. μέν, μὴ δυνάμενον δέ Ph Ι εἰ μὲν — ἀνάγκη Ζ. 12 Ezn I, 479ff Ι μὲν? S Ι δυν. αὐτὸν S 12 λέξεις] E 1 Ε 2i C viell. S: λέγεις E 2 p Ph: λέξετε D Ι οὐ] μὴ CPh Ι αἴτιον αὐτὸν Ε 1ο Ι αἴτιον < Pha, aber nach τούτων + ποιητὴν Ι τούτων] τῶν κακῶν D Ι εἰπεῖν ἀνάγκη < Ph (beigeschr. in A) Ι ὅτι — μένειν Ζ. 15 < Ezn ενεῖναι C Ι τὰ κακὰ Bh 14 μηδὲ Ph: δὴ C Ι μηδ’ ὅλως D Ι ἔμελλεν Pha 15 ὦν] εἰ D (corr. aus ὡς), ὦν ἕνεκα S Ι συνχώρει Ε 1ο, συνεχώρησε Ph ι ἐπειδὴ δὲ D, ἐπειδὴ C 16 μὲν — μέρος δέ τι < D Ι ἐδημιούργει Ε 1 Ι < E Ι < Ph Ι εἴα ’D: »nicht achtet« übers. S, wie μηδ’ ἔμελεν Z. 16f δυνάμ. — πονηρὸν S. 174, 2 < Ezn Ι δυν. καὶ] mogyi (i) 8)

ἀλλὰ μὴν καὶ τὰ μέγιστα κατὰ τοῦτο τὸ μέρος ἠδικῆσθαί μοι δοκεῖ, . . τοῦθ’ ὅπερ κατεσκεύασε τῆς ὕλης μέρος ἀντιλαμβανόμενον » τανῦν τῶν κακῶν. εἰ γὰρ τις ἐξετάζοι ἐπ' ἀκριβὲς τὰ πράγματα, χαλεπώτερον νῦν εὑρήσει τὴν ὕλην πεπονθυῖαν τῆς προτέρας ἀκοσμίας. πρὶν γὰρ αὐτὴν διακριθῆναι τὸ Με αἰσθέσθαι τῶν κακῶν παρῆν αὐτῇ· νυνὶ δὲ ἕκαστον τῶν μερῶν αὐτῆς αἴσθησιν λαμβάνει τῶν κακῶν.

καί μοι ἐπ’ ἀνθρώπου τὸ παράδειγμα λάβε. πρὶν γὰρ εἰκονισθῇ καὶ ζῷον γἐνηται τῇ τοῦ δημιούργου τέχνῃ, τὸ μηδενὸς ἀντιλαμβάνεσθαι τῶν κακῶν παρὰ τῆς φύσεως εἶχεν. ἀφ' οὑ δὲ πρὸς τοῦ θεοῦ ἄνθρωπος γίνεται, καὶ τὴν αἴσθησιν τοῦ προσπελάζοντος κακοῦ προσλαμβάνει. καὶ τοῦθ', ὅπερ ἐπὶ εὐεργεσίᾳ τῆς ὕλης πρὸς τοῦ θεοῦ γενονέναι λέγεις, εὐρίσκεται μᾶλλον ἐπὶ τῷ χείρονι προσγενόμενον αὐτῇ.

εἰ δ' ἐκ τοῦ μὴ δύνασθαι τὸν [*](9 vgl. De autex. 7, 5 S. 163, 14–13 vgl. Plato Symp. 206 D. Ps. Sym. et Anna S. 22. 86 Pant. bei Jh) [*](S E C D Ph Ezn) [*](1 κἀκεῖνα E 1 Ι αἰτίαν — δοκεῖ Ζ. 2 E C (-durch Schuld schuldig« εἶναί δοκεῖ) S: αἴτιος ἐστι τῶν κακῶν D, αἴτιός μοι τῶν κακῶν δοκεῖ Ph 2 καταλιπὸν C Ι εἶναι vor πονηρὸν < Ph Ι ἐν ὁλέθρῳ C Ι ὁλέθρῳ S 15 v 3 — κακῶν Ζ. 5 < Ezn Ι μάλιστα μάλιστα C Ι »aut κατὰ deleverim aut Ζ. 4) scripserim« Md 4 ἡδικεῖσθαι D 1. Hd. Ι δοκεῖ < C: τῆς ὕλης πονηρὸν εἶναι + S Ι τοῦτο D: < Ph Ι ὕλης] ψυχῆς Ε 1ο 4f αἰσθανόμενον S 5 τὰ (< Ε 1ο) νῦν w. e. seh. auch S: τὰ ἐκ Ph: < I τῶν κακῶν: κακὰ w. e. seh. S (»das gegemwärtige Böse empfindet« γὰρ — ἀκοσμίας Ζ. 7 < Ph 6 χαλεπώτερα S Ι εὑρ. νῦν D Ι νῶν < nach ὕλην Ε 1ο Ι πεπονθῦαν C 7 γὰρ < S Ι αιθεσθαι 1. Ηd. C 8 παρῆν] Sicherheit und Sorglosigkeit« + Ezn Ι νυνὶ Ε: νῦν CD Ι ἔκαστων Ηd. C 9 κῶν] »in Angst u. Zweifel« + Ezn Ι καί μοι — προσλαμβάνει Ζ. 13 < τοῦτο τὸ schwerl. S 9f λάβε τὸ παράδειγμα Ε 2 Ph; vgl. dazu 7, 5 9 παράδειγμα: »Erläuterung« skazanie S 10 γàρ < Ε 1i Ι εἰκονισθῇ καὶ < τῇ τοῦ — εἶχεν Ζ. 12] ἀναίσθητον ἦν τῶν κακῶν Ph; kürzer auch Ezn 11 < C Ι Μ’ ἑνὸς Ε 1 Ι ἀντιλμβ.] »das Εmpfinden« S, aber schwerl. las αἰσθάνεσθαι | παρὰ] ot (πρὸς?) S 12 ἀφ’ οὗ — προσλαμβ. Ζ. 13 anders Ι εἰκονισθὲν ἄνθρ. πρὸς θεοῦ γίν. Ph Ι γένηται C Ι τότε καὶ τὴν Ph 13 τοῦτο Ph Ι προσλ. priat: pria Sa Ι ἐπ’ CDPh 14 τοῦ < Ph Ι εὑρίσκ. — S. 175, 1 V. 2. Hd. am Rd. in Ε10 15 προσγινίμενον DS Ι εἰ δ’ ἐκ — S. 175, 2 kürzer in Ph Ι δὲ)

εἱ μὲν οὐν τὸν θεὸν φύσει άσθενῆ ὄντα τολμήσεις εἰπεῖν, περὶ τῆς αὐτῆς αὐτῆς κινδυνεύειν μοι δοκεῖς. εἱ δὲ τῷ νικᾶσθαι φόβῳ πρός του μείζονος, μείζονα λέξεις τοῦ Μοῦ τὰ κακά, νικῶντα τῆς προαιρέσεως αὐτοῦ τὴν ὁρμήν· ὅπερ ἄτοπον εἶναί μοι λέγειν περὶ θεοῦ δοκεῖ. διὰ τί γὰρ οὐχὶ μᾶλλον ταῦτ’ ἔσονται Μοί, νικᾶν κατὰ τὸν λόγον τὸν σὸν δυνάμενα τὸν θεόν, εἴπερ θεὸν εἰκεῖνό φαμεν, ὃ τὴν ἁπάντων ἐξουσίαν ἔχει;

Βραχέα δέ σου καὶ περὶ τῆς ὕλης αὐτῆς πυθέσθαι βούλομαι, καί μοι φέρων λέγε· πότερον ἁπλῆ τις ἦν ἡ ὕλη ἢ σύνθετος; ἡ γὰρ διαφορὰ τῶν γεγονότων εἰς τοιαύτην με περιίστησιν ἐξέτασιν τοῦδε τοῦ λόγου. εἰ γὰρ ἁπλῆ τις ἐτύγχανεν ἡ ὕλη καὶ μονοειδής σύνθε- [*](11 vgl. De autex. S, 1. 10, 5 S. 164, 15f. 172, 4 — 14 vgl. Athenag. Suppl. S. 22, 4f Schwartz) [*](S E C D (bis Ζ. 10) Ph (von Ζ. 11 an) Ezn) [*](1 ἀνελεῖν] ἀνέχειν C, ἀναιρεῖν D Ι τὸ μὴ πεπαῦσθαι < D; ebenso u. λέγεις < S, w. e. seh. infolge eines Homoioteleuton im slav. Text 1 f ἀδ. εἶναι σεις τ. θ. ὑπάρχειν C 2 φήσεις ΕDr: φῂς D u. w. e. seh. S u. Ph Ι τὸ γὰρ S 16 Ι ἥτοι] τοῦτο od. τουτέστι S Ι τῷ τὸ E 1o E 2i S, τῇ CDPh) Ι φύσει — ἔσται Ζ. 3 ECS: τῇ φύσει ἀσθενές D, τῇ φυσει ἀσθενῆ ὑπάρχειν ἐστίν Ph Ι ἀσθενῆ C 145 v 3 τοῦ νικᾶσθαι C: τὸ νικ. S 4 εἰ μὲν — ἐξουσίαν ἔχει Ζ. 10 viel ürzer Ph (ὅρα τούτων τούτων προσάπτειν Μέλοις τῷ παντοκράτορι καὶ ἀγαθῷ θεῷ) εἰ μὲν — μείζονος Ζ. 6] ἄλλως δὲ καὶ D Ι εἰ μὲν — δοκεῖς. εἰ δὲ Ζ. 5] »Wenn sie sagen« Ezn Ι οὖν w. e. seh. < S 5 περὶ . . κινδυνεύειν] Plat. Gorg. 521 μοι < C Ι δοκεῖς] δοκεῖς καὶ ἐκλείπειν (od. ἀπόλλυσθαι) S Ι τῷ] τὸ G 6 — κακά < Ezn Ι λέξεις D S : ἔσται E 7 ὅπερ — δοκεῖ Ζ. 8 wahr sein«) 7 τὴν ψ. ἀθάν. U 8 καὶ] ἢ S | ψεῦδος od. ψεύδους εἶναι S (»Lüge sei es«) | αὐτῆ V, S: vor τὸ VU, nach φθ. SKI | λέγων S | ἢ φθείρ. — Χριστόν Ζ. 9 < S 9 αὐτὴν τὸ ἀνώλεθρον U 10 τὸν πένητα κ. τ. πλούσιον S 11 μωσέα U | ἀλλ’ οὐδὲν] οὐκοῦν viell. S (»Hat .. etwa«) 12 akkojq (V367b) übers. Jh »frustra« nach Plat. Krat. 429 E, mit Unrecht | ἐφθέγξατο U 132 | φάντασμα U 14 Μωυσέα (92) κ. τ. Ἠλίαν S | τὸ ὅ VS: (ἀλλ᾿) ὅ U 15 αὐτὴν V: < S | καὶ ἀνώλεθρον < S 17 γίνεται U | καὶ < U 18 εἰς τὴν φθορὰν < S | ἀναστῆ U 19 ἀναστᾶσα κ. ἀνοικ. < S | ἀνωκοδομηθεῖσα )

εἰ δ᾿ αὖ πάλιν τὴν ὕλην σύνθετον λέγειν ἐθέλοις, πάντως ἐξ ἁπλῶν τινων συντεθεῖσθαι φήσεις. εἰ δὲ ἐξ ἁπλῶν συνετέθη, ἦν ποτε καθ᾿ ἑαυτὰ τὰ ἁπλᾶ, ὧν συντεθέντων γέγονεν ἡ ὕλη, ἐξ οὗπερ καὶ γενητὴ οὖσα δείκνυται.

εἰ γὰρ σύνθετος ἡ ὕλη, τὰ δὲ σύνθετα ἐξ ἁπλῶν τὴν σύστασιν ἔχει, ἦν ποτε καιρὸς ὅτε ἡ ὕλη οὐκ ἦν, τουτέστι πρὶν τὰ ἁπλᾶ συνελθεῖν. εἰ δὲ ἦν ποτε καιρὸς ὅτε ἡ ὕλη οὐκ ἦν δέ ποτε καιρὸς ὅτε τὸ ἀγένητον οὐκ ἦν, οὐκ ἔσται ἀγένητος ἡ ὕλη.

τὸ δ᾿ ἐντεῦθεν ἔσται πολλὰ τὰ ἀγένητα. εἰ γὰρ ἦν ἀγένητος ὁ θεός, ἦν δὲ ἀγένητα καὶ τὰ ἁπλᾶ . .

ἐξ ὧν ἡ ὕλη συνετέθη, οὐκ ἔσται δύο καὶ μόνα τὰ ἀγένητα. — δοκεῖ δέ σοι μηδὲν τῶν ὄντων αὐτὸ ἑαυτῷ ἀντικεῖσθαι;

ΕΤΑΙΡ. Δοκεῖ.

ΟΠΘΟΔ. Ἀντίκειται δὲ τῷ πυρὶ τὸ ὕδωρ;

ΕΤΑΙΡ. Ἀντικεῖσθαί μοι φαίνεται.

ΟΡΘΟΔ. Ὁμοίως δὲ καὶ τῷ φωτὶ τὸ σκότος καὶ τῷ ψυχρῷ τὸ θερμόν, περὸς δὲ τούτοις καὶ τῷ ξηρῷ τὸ ὑγρόν;

ΕΤΑΙΡ. Οὕτως ἔχειν μοι δοκεῖ.

ΟΡΘΟΔ. Οἰκοῦν εἰ μηδὲν τῶν ὄντων αὐτὸ ἑαυτῷ ἀντίκειται, ἀλλήλοις δὲ ταῦτα ἀντίκειται, οὐκ ἔσονται ὕλη μία, οὐδὲ μὴ ἐξ ὕλης μιᾶς. — ὅμοιον δέ τινα τούτῳ λόγον πάλιν πυθέσθαι βούλομαι.

δοκεῖ σοι τὰ μέρη μὴ ἀναιρετικὰ τυγχάνειν ἀλλήλων;

ΕΤΑΙΡ. Δοκεῖ. ΟΡΘΟΔ. Εἶναι δὲ τῆς ὕλης μέρη τό τε πῦρ καὶ τὸ ὕδωρ, ὡσαύτως δὲ καὶ τὰ λοιπά;

ΕΤΑΙΡ. Οὕτως ἔχω.

ΟΡΘΟΔ. Τί δέ; οὐ δοκεῖ σοι ἀναιρετικὸν μὲν εἶναι τοῦ πυρὸς τὸ ὕδωρ, τοῦ δὲ σκότους τὸ φῶς, καὶ τὰ ἄλλα ὅσα τούτοις παραπλήσια;

ΕΤΑΙΡ. Δοκεῖ.

ΟΡΘΟΔ. Οὐκοῦν εἰ τὰ μέρη οὐκ ἔστιν ἀλλήλων ἀναιρετικά, ταῦτα δὲ ἀλλήλων ἀναιρετικὰ τυγχάνει, οὐκ ἔσται ἀλλήλων μέρη· εἰ δὲ οὐκ ἔστιν ἀλλήλων μέρη, οὐκ ἔσονται ὕλης μιᾶς. ἀλλὰ μὴν οὐδ᾿ [*](S E C Ph 1 Ἀντικεῖσθαι—Ὁμοίως δὲ Ζ. 2 < Ε1° Ph 2f τῷ θερμῷ τὸ ψυχρὸν S 3 πρὸς δὲ τούτοις < Ε1° S Ph: πρὸς δὴ τούτ. Ε1i | τὸ ὑγρὸν τῶ ξηρῶ C 4 Οὕτως—δοκεῖ: ναί, φησίν Ε1° | ἔχειν μοι δοκεῖ: δοκῶ oder ἔχω S 6 ἀλλήλοις—ἀντικέιται < Ε Ph a: ἀλλ᾿ αὐτὰ ἑαυτοῖς τουτέστιν ἀλλήλοις ἀντίκειται S | ἀντίκεινται C | ἐξ < C 7 ὅμοιον—λόγον < Ρh | τινα < S (oder podobnago aus podobna koego) | τούτοις S | πάλιν < Ε1° C: δὲ + Ρh | πυθ. σου βούλομαι Ε1: βούλομαι ποιθέσθαι C | ΜΕΘΟΔΙΟΣ vor δοκεῖ σοι in C | δοκεῖ < Ε1° 8 τυγχ. ἀλλ.] ἀλλ. εἶναι Ρh 9 hier und im Folgenden liest C stets ΑΓΛΑΟΦΩΝ für ΕΤΑΙΡ. und ΜΕΘΟΔΙΟΣ für ΟΡΘ. | Δοκεῖ < Ε1° S 10 τὴν ὕλην C | τῆς ὕλης τὸ πῦρ καὶ τὸ ὕδωρ μέρη Ε1° | μέρος Ρh 11 λοιπά] λυπά. 1 Ηd. (λιπά Ηoll), spät. Hd. λοιπά C 12 ἔχει Ε1° 13 τί διὰ Ε2i | ἀναιρ.] ἀνατρεπτικὸν Ε1 | μὲν? S 14 καὶ τοῦ σκότους Ε1 | τἄλλα Ε1i Ρh b 14f ὅσα τ. παραπλήσια: ὡσαύτως S | παραπλ.: ὅμοια Ε1° 16 Δοκεῖ: »Es scheint mir« übersetzt S 17 εἰ < S | οὐκ—ταῦτα δὲ Ζ. 18 < C | ἔσται Ε1 | ἀναιρ. ἀλλήλων Ε1° 18 ταῦτα δὲ—τυγτχάνει < Ε1 | ταῦτα δὲ C Ph: τὰ δὲ τῆς ὕλης (μέρη + Ausgg.) E2 | ἀν. ἀλλ. S | ἀλλήλων < Ρh τυγχάνει C Ph: ἐστὶν Ε2: S 17v | ἔσται: ἄρα Ph a 18f ἐκ δὲ οὐκ ἔ. ἀλλ. μέρη < S Ph a 19 οὐκ ἔσται Ε1i Ρh b)

οὐδὲ γάρ ἐστί τι αὑτῷ ἀντικείμενον· τὰ γὰρ ἀντικείμενα ἑτέροις ἀντικεῖσθαι πέφυκεν. οἷον τὸ λευκὸν αὐτὸ ἑαυτῷ οὐκ ἀντίκειται, πρὸς δὲ τὸ μέλαν ἀντικείμενον λέγεται· καὶ τὸ φῶς ὁμοίως αὐτὸ ἑαυτῷ μὴ ἀντικεῖσθαι δείκνυται, πρὸς δὲ τὸ σκότος οὕτως ἔχον φαίνεται, καὶ ἄλλα γοῦν ὁμοίως πλεῖστα ὅσα. εἰ τοίνυν καὶ ὕλη μία τις ἦν, οὐκ ἂν αὐτὴ ἑαυτῇ ἀντέκειτο. οὕτως δὲ τῶν ἀντικεμένων ἐχόντων τὸ μὴ εἶναι τὴν ὕλην δείκνυται.

ἐπεὶ καὶ σὲ οἶμαι περὶ τοῦ κακοῦ τὴν ζήτησιν ἑτοίμως ἔχειν ποιεῖσθαι, τὸν μὲν περὶ τῆς ὕλης παραλιπεῖν μοι λόγον δοκεῖ. πρὸς γὰρ τὴν ἀπόδειξιν τοῦ μὴ τὴν ὕλην ὑπάρχειν αὐτάρκως εἰρῆσθαί μοι φαίνεται.

Ἐπὶ δὲ τὴν τῶν κακῶν ἐξέτασιν ἔρχεσθαι δεῖ καὶ ἀναγκαίως ἀναζητεῖν τὰ παρὰ ἀνθρώποις. τὰ παρ᾿ ἀνθρώποις κακὰ πό [*](11 Symp. S. 45, 1. 77, 4f S E (bis Z. 9) C Ph Ezn (von Z. 9 an) αὑτὰ C, αὖ Ρh | ἔσονται] ἔσται S | τῷ] τὸ C S?, τῶν Ε1i | τί τῶν C 2 ὑπάρχειν] εἶναι Ρh | κατὰ—ἀντέκειτο Ζ. 7f < Ρh | τοῦ < C E1i | ἀντικείμενον C | αὑτῷ] ἑαυτῷ Ε2C, αὐτῶν Ε1° 4 οὐκ < Ε1i 4f ἀντικείμενον λέγ.] ἀντίκειται S 5 ὁμοίως] μὲν (od. že aus takože) S | αὐτὸ + C | αὐτὸ — φαίνεται Ζ. 6: οὐχ ἑαυτῷ τῷ δὲ σκότει ἀντίκειται καὶ Ε1° | ἀντικείμενον S 6 ἔχων Ε1 | γοῦν < S 7 ὅσα < viell. S | καὶ < C | ἑαυτῇ Ε2 Ε1° C, αὐτῇ Ε1i 8 οὕτω Ε1° Ε2 | δὲ] οὖν C Ph 9 δείκνυται] hier endet Maximus (E) ἐπεὶ—φαίνεται Ζ. 12] περὶ μὲν τῆς ὕλης αὐτάρκως ἔχει Ρh: frei Ezn I 545 | ἐπεὶ καὶ] καὶ ἐπειδὴ w. e. sch. S 10 ποιεῖσθαι < S | τὸν μὲν] καὶ τὸν S | περὶ law wol auch S (»i« wohl aus »o« = περὶ) | δοκεὶ C 146v 11 πρὸς—φαίνε- ται Ζ. 12 etwas breiter Ezn I, 548ff | γὰρ δὲ C | τοῦ] ὡς od ὅτι S 12 φαίνεται] C endet 13 vor ἐπὶ »Untersuchung (Bl. 1) über das Böse« + S | Ἐπὶ] C in C 235v (Holl 193 Nr. 436); Lemma ἐκ τοῦ αὐτοῦ (vorausgeht De autex. 8, 1. 11—15). Ph 307b, 5 | Ἐπὶ δὲ] ἐπειδὴ C | δεῖ καὶ] δεῖν C 14 τὰ παρ᾿ ἀνθρώποις + Ph κακά. τὰ + Εzn, ὄντα viell. + S | τὰ . . κακὰ] τῶν . . κακῶν w. e. sch. S: schwerl, τῶν . . ἔργων, denn statt (»um die) Dinge« dě lěch (děl S b) wird zu lesen sein (»um das) Böse« zlech 14f πότερον—κακοῦ s. 179, 1 < Ph a | πότερον usw. als Frage auch Ezn?« und gibt das Folgende bis κακία S. 180, 6 sehr frei wieder)