Aestimo autem: quoniam multae malignae virtutes circa animam hominis ab initio vacant iugiter ei insidiantes, ideo offerebant ut tangeret eos, quasi iam ex praecedentibus virtutem eius experti, qui offerunt pueros vel infantes salvatori, quoniam per inpositionem manuum eius et per orationem eius pro pueris et infantibus factam et per tactum eius repelluntur mala; virtus enim facta in eis non solum ad praesens sufficiens est custodire, verum etiam in posterum quasi prohibitoria constituta tactum contrari<or>um repellet ab eis. et salvatori ergo non quasi <simplum et> superfluum aliquid sciens hoc esse, sed salutare omnibus qui inpositionem manuum eius acceperint, dicit ad discipulos suos *** prohibentes pueros vel infan- [*](5f Vgl. Ps. 90,6) [*](6 [ἤ] Kl, vgl. lat. 16 <παιδία ἤ τὰ> Κl vgl. lat. 19 <καὶ> δια Κl, vgl. lat. 21—24 δὲ ... διαρκῇ] enim ... sufficiens est lat. 26 <ὠς> ἁπλοῦν Κl nach Hu Koe, vgl. lat. ἁπλῶς Μ Η 27 ἄκαιρον Κl, vgl. lat. ἀκέραιον Μ Η 32 <ἤ τὰ βρέφη> Κl Koe, vgl. lat.) [*](5 dederit] <in>diderit Diehl 11/12 vacant x* vacantis (!) μ 12 ei x* et ρ 13 offerebant + ihu parvulos Gc.r. 15 offerebant L 15/16 infantes vel pueros G (Ba) 25 contrari<or>um Diehl, vgl. 26 repellat G 27 <simplum et> Diehl, vgl. gr. 29 qui + per B 32 *** Kl, vgl. gr.)
v.10.p.366
tes offerri: sinite pueros uenire ad me et nolite prohibere eos. siquidem habent rationem, quae supra diximus de offerentibus <aut> qui erant qui offerebant, consequenter eis discipuli Iesu egregiae intelleguntur virtutes sanctae et doctae a filio dei; potest enim et ad illaw nomen discipulorum Iesu pervenire, ut non solum homines discipuli eius sint sed etiam angeli. si quis autem hoc quod dicimus putanerit violentum et voluerit discipulorum nomen non aliis nisi tantum hominibus applicare, discipulis eis qui prohibent offerri pueros Iesu et infantes, sic intelligendus est hic locus, ut eorum, qui profitentur verbi doctrinam, simpliciores quidem et quasi puerilem sermonem habentes et similem lacti quo nutriuntur adhuc novicii, quibus lac opus est et non solida esca, intellegantur esse doctores,
[*](13f Vgl. I. Tim. 3, 16 — 15 Eph. 1, 21 — 31 Vgl. Hebr. 5, 12 7 νοεῖν το Η (unleserlich in M) 12 αὐτοὶ Μ 28 ποτίζοντι Κl, vgl. lat. ποτίζοντες Μ Η 5 <aut> Koe, vgl. gr. 7 eis x* cum eis μ 8 1. intellegantur, vgl. gr.? Kl 8/9 sanctae y* <L 21 1. applicari? Kl, vgl. gr. 22 eis R G L eius B) v.10.p.367
<> <> <>, <>
» 9 <«> qui offerunt salvatori pueros et infants. nec enim possunt magis spiritaliori sermone eos nutrire, quam postulat status angusti sensus eorum, qui non dicere possunt sicut ille qui dicit: »Graecis ac barbaris, sapientibus et insipientibus debitor sum«. his ergo offerentibus salvatori huiusmodi pueros et infants, id est novicios fidei et minus adhuc eruditos, qui videntur esse perfectiores doctoribus illis simplicioribus et ideo sunt discipuli Iesu, priusquam discant rationem iustitiae de pueris etg infantibus talibus, reprehendunt eos qui simpliciter docent et per simplicem doctrinam pueros et infants offerunt Christo.
Manifeste autem intellegere poteris hoc, si consideraveris quod ait apostolus: »videte vocationem vestram, fratres, quia non multi sapientes secundum carnem, non multi fortes, non multi nobiles; sed quae stulta sunt mundi elegit deus« et »quae infirma« et »quae ignobilia« [*](6 Röm. 1, 14 – 26 ff I. Kor. 1, 26–28 2/3 λόγῳ πݲνݲιݲκωτέρῳ Kl, vgl. lat. λογικώτεροι Μ Η 4 1.2 *** Kl, vgl. lat. 8 δὲ Η 10–12 <τοιαῦτα —οἱ> Kl Koe, vgl. lat. νομίζοντες Μ Η 17 τῶν 2 < H a 18 <τοιούτων> Diehl Koe, vgl. lat. 21 <καὶ —Ἰησοῦ> Kl Koe, vgl. lat. 30/31 <τὰ —καὶ> Kl, vgl. lat. 3 spiritaliori x* specialiori μ 5 non <G L 6 dixit G L 11/12 eruditos adhuc L)
v.10.p.368
» »<>, <> <> <> et »quae non sunt, u tea quae sunt sestrueret«. [si] videat ergo quis eorum, qui doctrinam <et disciplinam> ecclesiasticam profitentur, offerentem aliquem quosdam stultos mundi et *** ignobiles et infirmos, qui propter hoc appellati sunt pueri et infants; videns autem [non] prohibeat (quasi sine iudicio facientem) eum qui offert tales salvatori atque magistro pueros et infants. et vide, si non convenit referre quae tractamus ad discipulos, quosdam quidem offerentes pueros, ut manus eis inponat Iesus et oret, alios autem prohibentes eos. et dicat ad eos qui prohibent offerentes pueros Christo magister et salvator et dominus: sinite pueros et nolite prohibere eos venire ad me. post hoc hortans discipulos sous iam viros constitutos condescendere utilitatibus puerorum (ut fiant pueris quasi pueri ut pueros lucrentur), dicat Iesus: talium est enim regnum caelorum. nam et ipse »cum in forma dei esset, non rapinam
[*](5 f Vgl. I. Kor. 1, 28 – 26 f Vgl. I. Kor. 9, 22 – 30 Phil.l 2, 6 5 τὰ μωρὰ] quosdam stultos lat. 6 ἀγεννῆ Μ | *** Diehl Kl, vgl. lat. 8 <καὶ βρέφη> Kl, vgl. lat. 10 τηλικαῦτα τῷ Koe, vgl. lat. τηλικούτω M H 20 <ὁ> Kl 23 προτέπον Η 24 <αὐτοῦ ἤδη> Kl nach Diehl Koe lat. 26 <ὡς> Koe, vgl. lat. 28 τὸ <Μ 31 ἡγηςάμενος Η 2 [si] Kl, vgl. gr. 3 <et disciplinam> Diehl, vgl. gr. 6 *** Diehl Kl.vgl. gr. 9 autem x* <ρ>| [non] Kl. vgl. gr. 12/13 infantes et pueros G 18 et Kl, vgl. gr. ut x 23 cohortans L 27 dicat Kl, vgl. gr. dicit x 28 cum et ipse L) v.10.p.369
<> arbitrates est esse se aequalem deo«, sed factus est puer, ut dicat de eo Matthaeus, quoniam »stella, quam viderant in oriente, praecedebat eos donec veniens stetit ubi erat puer«. non solum Matthaeus, sed etiam ipse angelus, qui apparuit Ioseph, talem et tantum salvatorem nostrum puerum appellanit dicens: »surgens accipe puerum et matrem eius, et fuge in Aegyptum«. humilians ergo se facuts est quasi puer, ut recte dicat: sinite et nolite prohibere pueros venire ad me; talium est enim regnum caelorum.
[*](4 Matth. 2, 8 – 6 Matth. 2, 9 – 19 Matth. 2, 11 – 16 Matth. 2. 13 – 22 Matth. 2, 20 – 27 vgl. Matth. 18, 4 – 29. 31 Matth. 11, 29 1 θεῷ + sed lat. 14 <τοιοῦτον καὶ> Kl, vgl. lat. 16 f τὴν μητέρα καὶ τὸ παιδίον Η 19 αὗ] οὗν Μ 32 *** Kl Koe. vgl. lat. oregenes X 18 fuge] vade L 28 ut x* <ρ 33 enim est G.) v.10.p.370
Haec ergo debemus diligenter adtendere ut ne aestimatione sapientiae excellentioris et profectus spiritalioris contemnamus quasi magni pusillos ecclesiae, sed scientes quod dictum est: talium est enim regnum caelorum tales efficiamur, ut etiam parvuli sensu salventur per nos: non slum <autem sinentes pueros offerri Iesu, nec solum> non prohibentes pueros venire ad Iesum sed etiam ipsi cum pueris effecti pueri, in humilitate voluntatem domini adinpleamus, ut exaltemur a deo. [*](7 I. Thess. 2, 7 – 8 f Vgl. I. Thess. 2, 7 – 28 ff Vgl. Matth. 18, 4 13 σοφίας + excellentioris lat. 15 διαβεβηκέναι + spiritalioris lat. 18 καὶ <Μ? 22 παιδία + sensu lat. 23 [οὐκ] Kl nach Diehl 29 < ἐν ταπεινότητι > Koe, vgl. lat. 32 γινομένους Η 20 enim < G 23 <autem — solum> Diehl, vgl. gr. 25 venire <L 28 effecti + quasi y (dann auch in gr. Z. 29 <ὡς> παιδί Koe))
v.10.p.371
scito autem quoniam pueri huiusmodi, quamvis non Omnia quae dicuntur sequi possunt (quasi pueri), tamen posuit eis manus Iesus, ponens autem abiit inde, et virtutem relinquens in pueris per tactum abiit a pueris, videlicet pueris non potentibus sequi Iesum, sicut ceteri discipuli eius perfecti. Siquidem autem »eloquia domini« evangelica »eloquia« sunt »casta« et »argentum igne examinatum«, argentum »probabile«, transmissum » terrae« et valde » mundatum« »et septies mundatum«, sine dubio debet esse aliqua idonea causa propter quam exponens Matthaeus hunc
[*](2 Luc. 14, 11 – 4 Matth. 18, 4 – 22 ff Ps. 11,7 1 δύναται Hu δύνασθαι M H 12 δὴ M | παιδία + huiusmodi lat. 19. 20 *** Kl nach Diehl Koe, vgl. lat. 24 πεπυρωμένον + argentum lat. 26 ἄκρως Η 26/27 ἑπταπλαςίως + mundatum (vgl. Ps. 11, 7 var. lect. ?), sine dubio (= ἀναμφιβόλως Koe, vgl. IV, 543, 10) lat. 14 possint B 14 <im>posuit μ 18 tactum Kl, vgl. gr. actum ex 20 Iesum] christum B L | sicut + et L 24 igni G 27 mundatum sine dubio] Glosse? Kl, doch s. zu gr. Z. 26/27 30 matthaeus exponens L) v.10.p.372
locum duas quidem causas ostendit offerendi pueros, non autem ad duas praecedentes causas intulit quae sequuntur. oblati sunt enim pueri non solum, ut manus eis inponat, sed etiam ut oret.
scriptum est autem post hoc, quoniam inponens eis manus abiit inde, et non addidit: et orans (potuit enim dicere: et inponens eis manus et orans abiit inde). et vide si potes dicere quoniam maioribus quidem pueroum servatur oratio Christi, qui possunt capere non solum inpositionem manuum eius super se sed etiam orationem eius ad patrem pro se, minoribus autem pueris sufficit inpositio manuum eius. dicens autem talium est enim regnum caelorum hortatur ut nemo, quamvis sit sapiens in ecclesia, glorietur adversus parvulos <neque contemnet infantes et pueros> Christi: [*](32 Luc. 18, 17 3 μὲν γὰρ] γὰρ αὐτοῖς Μ 8 <μετὰ τοῦτο> Kl, vgl. lat. 13 καὶ πρ. αὐτοῖς Η 17 τηρε<ῖσθαι λέγε>τν Κl, vgl. lat. u. Z. 22 22 μικροτέροις Κoe vgl. lat. τοῖς Μ Η 23f εἰς δὲ τὰ] ἐπ’ αὐτούς Μ (verblaßt) 9 addidit] addit G L additur B c 27 <neque–pueros> Diehl, vgl. gr.)
v.10.p.373
quoniam non eorum talium puerorum est regnum caelorum, sed eorum qui per humilitatem facti sunt sicut pueri cum essent sensu perfecti. hance autem expositionem commendat apud Lucam positus sermo, quoniam cum dixisset: »offerebant ei pueros et infantes, ut tangeret eos, videntes autem discipuli prohibebant eos. Iesus autem dixit: sinite pueros venire ad me, talium est enim regnum caelorum«, statim quasi convenientia sensui praecedenti addidit dicens: »amen dico vobis, qui non receperit regnum dei sicut puer, non intrabit in illud«.
Et ecce unus accedens dixit ei: magister bone, quid boni faciam ut habeam vitam aeternam? [*](2f Vgl. I. Kor. 13, 11 – 5 I. Kor. 3, 1–2 – 11 Luc. 18, 15 – 22 Luc. 18, 17 – 25ff Vgl. Marc. 10, 13 – 16 5 <ὡς> Koe 6 ἐδυνήθην Η 28 vorher: Περὶ τοῦ ἐπερωτήσαντος πλουσίου τὸν Ἰησοῦν καὶ εἰπόντος· διδάσκαλε ἀγαθὲ καὶ ἑξῆς Η 29 διδάσκαλε + bone lat. (?) 13 pueros] parvulos B 16 dixit + eis B 18/19 statim] et statim y 20 amen + amen y 28/29 Et – ei] VIIII Secundum mathum. Interrogavit Iesum unus de turba dicens L 29 [ bone] Kl, vgl. gr.)
v.10.p.374
(19, 16–30).
qui dixit ei: quid me dicis bonum? nemo bonus nisi unus deus.
Cum sit scriptum et de homine bono: »bonus homo de bono thesauro cordis sui profert bona«, et de angelis bonis et de spiritu sancto bono et de filio dei bono, hic salvator ad eum qui dixit: quid boni faciam, ut habeam vitam aeternam? ita respondit, ut proprie nulli conveniat esse bonum, nisi tantummodo deo, dicens: quid me dicis bonum? unus est enim bonus deus. scire autem oportet, quoniam hic quidem proprie bonum soli conventire dicitur deo, in aliis autem abusive. quod ergo invenitur in aliis <multis> appellatio boni, non est contrarium [*](8 Ps. 33, 13 f – 13 Luc. 6, 45: vgl. S. 375, 17 gr. – 19f Vgl. Hautsh TU. 34, 2 a, 61 – 23 Wie S. 376, 18: vgl. Marc. 10, 18 Luc. 18, 19 8 ἀγαπῶν + καὶ Η 32 ἐπ’] ἐπὶ Η 2 unus] solus B | deus + omelia Origenis de eadem letione L 6 scriptum sit L 24 [deus] ? Kl, vgl. gr., aber s. auch S. 375, 15 lat. B S. 376, 19 ff 31 in aliis invenitur y 32 <multis> Diehl, vgl. gr.)
v.10.p.375
<>« <> huic dicto quod ait: »nemo bonus, nisi unus, deus«, quoniam omnes (sicut diximus) abusive dicuntur boni, unus autem deus proprie. Ipse quoque dominus, qui est »imago dei invisbilis«, sic et »bonitatis illius imago« est: et sicut ipse distat a bonitate patris quasi imago bonitatis a principali bonitate, sic et omnes, in quibus bonitatis nomen positum invenitur, distant a bonitate filii.
[*](1 Ps. 33, 14 – 10 Marc. 10, 18; Luc. 18, 19 – 17 Luc. 6, 45 – 20 ff Vgl. Orig. de princ. I, 2, 13 (V, 47, 2 ff.) – 21 Kol. 1, 15 – 22. 29 Vgl. Sap. Sal. 7, 26 2 τοῦ <Η 4 πυθόμενον Ηu πειθόμενον Μ Η 18 <τῆς–αὐτοῦ> Κl nach 25 ἀγαθὸς Κoe ἀγαθὸν Μ Η 31 πρὸς] εἰς Η | ἤ καὶ] ἤτοι Κoe 32 τῆς <Η 1 <»fac bonum«> huic Diehl, vgl. gr. 13 omnes <alii> ? Diehl, vgl. gr. 15 deus x* (+ dicitur bonus B) <L 20 qui] lat. las ὅς st. ὡς) v.10.p.376
plus auten distant omnes boni a bonitate filii, quam bonitas filii a bonitate paterna, quoniam plus filius propinquus est patri in omnibus bonis, quam omnes filio. forsitan autem et propter eum qui dixit: quid boni faciam, ut habeam vitam aeternam, hoc Christus respondit ad dum: quid me dicis bonum? nemo bonus nisi unus deus, ut illud confirment quod alibi dicit: »cum omnia feceritis, quae praecepta sunt vobis, debetis dicere: servi inutiles sumus. quod debuimus facere fecimus«. nam etsi omnia fecerimus, quae praecepta sunt nobis, nec sic (quantum ad haec verba) bonum aliquid fecimus; nec enim, si vere bona essent quae facimus, scriptum fuisset, ut facientaes ea dicamus esse nos inutiles servos, si proprie conveniret hominibus applelatio bonitatis: quoniam omne bonum nostrum
[*](1.7. 12 Vgl. Sap. Sal. 7, 26 – 10 Joh. 14, 28 – 18 Vgl. zu S. 374, 23 – 22. 31 Luc. 17, 10 5 πλείων Ηu πλεῖον Μ Η | ὑποδοχὴ Μ 22 ὅταν + δὲ Μ 23 ἡμῖν Μ 27 ὡς <Μ 30 πεποιηκέναι Diehl, vgl. lat. γεγονέναι Μ Η) v.10.p.377
abusive et non proprie dicitur bonum. vere enim quando declinamus »a malo« et facimus »bonum«, quan- tum ad conparationem ceterorum hominum nolentium declinare »a malo« et facere »bonum« dicuntur bona quae facimus; quantum autem ad veritatem, secundum quod dicitur in hoc loco quia unus est bonus, bonum nostrum non est bonum. et sicut »non iustificabitur in conspectus dei omnis vivens«, quoniam, quantum ad con- parationem iustitiae dei, omnis iustitia hominum invenitur neque iustitia esse, sic nec bonus in- venietur quisquam in conspetu <boni> dei quantum ad con- parationem bonitais illuis, quamvis quantum ad conpara- tionem ceterorum hominum bonus quis appelletur.
Dicere autem poterit quis, quoniam sciens dominus <habitum et> propositum in- terrogantis satis abese, ut fa- ciam?): quid me interrogas [*](3. 6 Ps. 33, 15 — 16 Ps. 143, 2 7—11 ὡς—ἀγαθόν < Η 12 *** Diehl Kl Koe 16 <δ’> Κl, vgl. lat. 21 χρηματίσει[εν] Κοe, vgl. lat. u. Z. 16 25 ὅς υ ὁ Μ Η ὅς <ὡς> ? Κl, vgl. lat. 11 facimus] agimus L 14 unus + deus B 16/17 iustificatur G L 23 <boni> Koe, vgl. gr. 30 <habi- tum et> Diehl, vgl. gr.)
v.10.p.378
<> » de bono? tamquam si dicat: cum sis inparatus ad ea, qaue dicuntur, quid me interrogas de bono, quid boni faciens vitam aeternam pos- sidebis? et sic docet quoniam vere unus est bonus. considera autem, quomodo boni- tatem eius spirant etiam ea, quae videntur contraria esse (quale est: »ego percutiam« et »ego occidam« non minus quam quod dicit: »et viviere faciam« et »ego sanabo«). et si ipse facit dolorem, scire debemus, quoniam et medi- cus frequenter facit dolorem, fa- ciens enim deus dolorem »iterum restituit«. sic et ex bonitate, quos
[*](8 Deut. 6, 4 — 14ff Zu den Belegstellen vgl. bes. Orig. hom. I, 16 in Jer. (III, 15, 1ff) u. ö.; vgl. Harnack TU. 42, 4, 66 — 23 Deut. 32, 39 — 3 ἀγαθοῦ + quid me lat. 6 ἀλη- θῶς < Μ 10 <εῖς> Ηu | [ὁ] Κl 16 μὴ νοούμενα] la slat. anders? 20 τάχα Lo ταχέως Μ Η 22f καὶ τὸ = Μ 2 1. dicentur Kl, vgl. gr. λε- χθησόμενα ἄν 14 quomodo] quoniam R 15 eius R + Omnia x | spirant Kl, vgl. gr. sperant x 23 est + illud B 29 enim] 1. autem? Kl, vgl. gr.) v.10.p.379
o <> < > <> <>. percutit, »percutit« quasi filios; »quis enim est filius, quem non corripit pater«? sed et »omnis disciplina ad praesens non videtur esse gaudii sed maeroris, post- modum autem fructum paci- ficum iustitiae reddet eis, qui per eam exercitantur«. propterea sicut percutit deus sic et sanat; verum est enim quod scribitur: »per- cussit, et manus eius sanaverunt«. etsi <autem> novum videtur, quod dicere nolo, tamen dico: boni dei est ipse quoque qui dicitur furor eius (quoniam opus salutis opera- tur arguens), et quae dicitur ira eius (quoniam est boni dei) corripit ut emended. et multa possunt dici de bonitate eius ad aedificationem hominum ut non conturbentur de bonitate <dei et de multitudine benignita- tis> ipsius. multa enim iuste »ab- scondit a timentibus se«, ut ne »dinitias bonitatis eius et <pa- tientiae et> longanimitatis« con- temnentes »secundum duritiam cordis sui et sine paenitentia cordis thesaurizent sibi iram«,
[*](1. 11 Hiob. 5, 18 — 1 Hebr. 12, 7 — 5 Hebr. 12, 11 — 12ff Vgl. Orig. hom. XX, 1 in Jer. (III, 177, 2ff): ἐπεὶ ἅπαξ ὠνομάσθη θεοῦ ἡ καλουμένη αὐτοῦ ὀργή, ξένον τι ἔχει κτλ. — 17 Vgl. Röm. 1, 18 u. ö. — 24 Röm. 2, 4 — 26f Vgl. Ps. 30, 20 — 27ff Röm. 2, 4f 5 <μὲν> Lo, vgl. N T 13 δὲ < Ηa 14f <ἐστιν καὶ αὐτὸς ὁ> . . . <αὐτοῦ, ὅς> Κl, vgl. lat. 18 <ἵνα διορ- θοῖ> Κl nach Diehl, vgl. lat. 14 etsi <autem> (Diehl) Koe, vgl. gr. et si x 24 <dei—benignitatis> Diehl, vgl. gr. 27/28 <patientiae et> Kl, vgl. gr. 31 iram + πλείονα gr.) v.10.p.380
quam non thesaurizabunt si ab- sconsa fuerit mulitudo »boni- tatis« eius ab eis.
Post hoc autem dicit: si vis in vitam intrare, serva mandata. ubi considera, quoniam quasi adhuc extra vitam con- stituto ei qui interrogabat de bono ita respondit: si vis intrare in vitam. hic autem require quo- modo quis sit extra vitam et quomodo intret in vitam: et ne forte secundum unum quidem modum sit homo extra vitam, qui est extra eum qui dixit: »ego sum vita«; alias autem omnis, qui super terram est (quamvis iustissimus esse videatur), potest quidem in umbra esse vitae, non autem in ipsa vita, cum sit corpore mortis circumdatus et dicens: »quis me liberabit de corpore mortis huius? « et: »sedens in regione et in umbra mortis«, [*](2 Vgl. Ps. 30, 20 — 21 Joh. 11, 25; 14, 6 — 27 Thren. 4, 20 — 32 Röm. 7, 24 — 33 Matth. 4, 16 15 ζητῶ < Η 16 ποσαχῶς Κl, vgl. lat. und IV, 269, 11 προσεχῶς Μ Η 25 ᾖ] lat. las <εἶναι δοκ> ῇ Κoe 1 thesaurizant G | abscond- dita B 16 introire B 23 supra B 24 terra G 30 autem + est y)
v.10.p.381
» <> eo quod nondum venit in terram vivorum. introibit autem quis in vitam, abstinens quidem se »ab operibus mortuis« adpetens autem <eis contraria> opera viva, et iam num- quam quidem mortua loquens sed secundum verbum »dei« vivum viva, et non habens iam cogitations mortuas in corde sed vivas. sicut
[*](1f Vgl. Jes. 38, 11 u. ö. — 6 Kol. 3, 3f — Matth. 9, 38 — 24 Vgl. Hebr. 9, 14 — 28ff Vgl. Hebr. 4, 12 7 ἡμῶν Η 29 <ζῶντα> Κl, vgl. lat. 1 eo quod] lat. las ἅτε st. καὶ Koe | terra G 25 <eis contraris> Diehl, vgl. gr. 26 et iam Kl etiam x 31 iam < B) v.10.p.382
enim sunt opera mortua et opera viva, et verba mortua et verba viva, ita sunt et cogitationes mortuae et cogitationes vivae. de quibus ait apostolus: »cogitationibus invicem accusantibus aut etiam defendentibus in die, cum iudicaverit dominus occulta hominum«. et salvabitur quidem ille cuius cogitationes fuerin defendentes; periet autem cuius fuerint accusantes. si ergo et nos volumus introire in vitam, audiamus dicentem Iesum: si vis introire in vitam, serva mandate, et secundum mensuram observationis mandatorum ingrediemur in vitam, aut in interiore eius et beatiiora aut in mediocria aut ad quamcumque partem vitae illius, ad quam induxerit nos observatio mandatrum.
Ille autem audiens: serva mandata respondit: quae? data vult nos Iesus observare. data vult nos Iesus observare. ad quam interrogationem dixit: non occides, non adulterabis, non [*](4 f Vgl. Joh. 6, 68 — 7 Röm. 2, 15 4 <νεκροῖς καὶ ῥήμασι> Koe, vgl. lat. 5 *** Kl, vgl. lat. 12 ἀπολοῦνται δὲ Μ 20 εἰσελευσόμεθα Hu, vgl. lat. εἰσελευσώμεθα M H 22 <εἰς — ἢ> Kl, vgl. lat. 23 l. φέροι? Kl 24 ἡ <καὶ> Koe 12 defendentes] accusantes B L 13 periet — accusantes < G | perie] peribit ρ | accusantes μ defendentes B L 15/16 dicente ihu G L 23 introduxeri B 26 observantia L)
v.10.p.383
<> <> <> turtum facies, non falsum testimonium dices, honora patrem tuum et matrem, et: diliges proximum tuum sicut teipsum. et forsitan ista sufficiunt ut in pricipium (ut ita dicam) vitae ingrediatur quis, non autem sufficiunt haec vel alia similia istis ad interiora vitae introducere quemquam; qui autem praeterierit unum mandatorum istorum, nec in principium vitae intrabit. abstinendum est ergo omni volenti vel in principium vitae intrare ab adulterio, ab homicidio, a furto. sicut enim adulter et homicida non intrant in vitam, sic fur; in hoc enim peccatum multi etiam eorum, qui videntur credidisse eorum, qui videntur credidisse Christo, incurrunt, negotia huius mundi agentes et pecuniarios actus qui credunture eis, et qui operantur artes istas mediocres, qui omnes non sunt nundi a furto. non solum autem fures non intrant in vitam, sed nec socii eorum nec qui concurrunt eis; scriptum est enim in esaia: »socii furum diligentes munera«, item in Psalmo quadragesimo nono prohibetur enarrare »iustitias« domini et ad-
[*](16 Vgl. I. Kor. 6, 9 — 29 Jes. 1 ,23 — 32 ff Vgl. Ps. 49, 16 5 <ταῦτ᾿> Diehl Kl Koe, vgl. lat. 6 τινα < Μ 8 <τὸ — εἰς> Koe. vgl. lat. | τελειότητα] τὰ ἐνδότατα Koe, vgl. lat. u. S. 382, 22 10 [παραπλήσια] Ru 14 <ἀρχὴν τῆς> ζωῆς Kl, vgl. lat. ζωὴν Μ Η 21 πραγματίαις Η 24 ὡς οὐ] οἱ Μ 8 vel] lat. las ἤ st. καὶ 12 intravit G L 18 peccatum R? G peccato B L 27 concurrunt Diehl, vgl. gr. u. S. 384, 8 consentiunt x) v.10.p.384
<> <> <> <sumere in ore suo »testamentum« eius consentiens furibus ita: »si videbasfurem, concurrebas ei«, quod primum dictum est, in secundo autem loco: »et cum adulteris partem tuam ponebas«. et vide quia nec ipsum furem nec ipsum adulterum dicit, sed concurrentem furibus et cum adulteris partem suam ponentem. qui vult interare in vitam nec falsum testimonium dicere debet, expellitur autem a vita et qui non *** honoraverit parem suum et matrem. sed forsitan haec servare mandata non satis difficile est; opus autem est omnibus, qui per mandata praecedentia inducuntur, quasi maius et utilius quod mandat inplere: diliges proximum tuum sicut teipsum, quoniam et secundum apostolum quod ait: »non occides, non furtum facies, non adulterabis, et si quod est aliud mandatum, in hoc verbo recapitulatur: diliges proximum tuum sicut teipsum«. et si omne mandatum »in hoc verbo recapitulatur: diliges proximum
[*](3. 5. 9 Ps. 49, 18 — 22 Röm. 13, 9 ) [*]( 2/3 ἐλεγχόμενος <ὠς κλέπτιαις συμφωνῶν> Koe, vgl. lat. 4 (ὥσπερ πρῶτον εἴρηται) καὶ Kl, vgl. lat. καὶ ὥσπερ πρῶτον εἴρηται M H 5 τῳ Kl τοῦ Μ Η 6 <ὅρα ὅτι> Koe, vgl. lat. 7 οὔτε κλέπτην bis scr. Ha 17 <πᾶσιν> Diehl Kl Koe, vgl. lat. 19 <ἐντολῶν> Diehl Kl Koe, vgl. lat. |εἰσαχθεῖσιν Hu, vgl. lat. εἰσαχθέντων Μ Η 21 ἐπειδὴ Kl, vgl. lat. ἐπεὶ δὲ Μ Η 26 τὸν] δὴ Kl, vgl. lat. ἐπεὶ δὲ Μ Η 26 τὸν] τῶν Η 27 ff <καὶ — ἑαυτὸν> Kl, vgl. lat. ) [*]( 3 quod] lat. las ὅπερ st. ὥσπερ Koe 10 qui + <vero>? Kl, vgl. gr. 13 *** Kl nach Diehl <implerit man datum et non>, vgl. gr. 16 operis y 21 apostolum y* < L 24 aliud est G 26 et < Β) v.10.p.385
tuum sicut teipsum«, perfectus <autem> est qui inpleverit omne mandatum, <manifestum quod perfectus erit> qui inpleverit et hoc quod dicit: diliges proximum tuumsicut teipsum.
Si autem iste est perfectus, qui diligit proximum suum sicut se, quaere quomodo dicenti adolescenti haec omnia servavi a iuventute mea; quid adhuc mihi restat? respondit dominus quasi adhuc nondum perfecto constituto qui haec omnia fecit, et quasi consentiens ei qui dixit haec omnia feci respondit: si vis perfectus esse, vade et vende omnia quae possides et da pauperibus, et habebis thesaurum in caelis, et veni sequere me. vide erog, si possumus ad propositam quaestionem secundum unum quidem modum laliter respondere, quia ne forte quod ait: diliges proximum tuum sicut teipsum suspicari postest non a domino positum in hoc loco, sed ab aliquo nescio quo non intellegente subtilitatem dictorum istorum additum esse. hoc autem adicetum esse commendat, quod ipsum locum Marcus et lucas exponentes, neuter eorum [*](4 <καὶ> Kl Koe, vgl. lat. 5 σεαυτὸν Η 13/14 μή <πω> Kl, vgl. lat. 24 οὕτως] taliter lat. Origenes X 2 <autem> Kl, vgl. gr. 3 f <manifestum — erit> Kl, vgl. gr. 5 dicit y* < L est μ 10 quaere] querendum est B 36 eorum x* Pasch < μ)
v.10.p.386
<> <x003E; addidit: diliges proximum tuum sicut teipsum. dicet autem qui adiectum hoc esse defendere vult: si eadem ipsa diversis semonibus a tribus exposita sunt, numquam dixisset dominus: »adhuc unum tibi restat« aut »unum tibi dest« ei qui professus est se inplevisse mandatum quod ait: diliges proximum tuum sicut teipsum; quod dicitur: »non occides« et cetera »et si quod aliud est mandatum, in hoc verbo recapitulatur: diliges proximum tuum sicut teipsum«. nam secundum Marcum sic dicit: »intendens in eum« (qui dixerat: »omnia haec servavi a iuventute mea«) »dilexit eum« vel »osculatus est eum«. videtur enim adfirmasse professionem eius, qui dixit se omnia ea inplesse ***. intendens enim in eum mente vidi hominem ex bona conscientia confitentem se proposita inplevisse mandata.
[*](11 Marc. 10, 21; Luc. 18, 22 — 16 Röm. 13, 9 — 21 f Marc. 10, 20f 2 Ἰησοῦ]σρݲς Μ 15. 20 σεαυτὸν Η 15 — 20 ἐντολὴν — ὡς ἑαυτόν hier mit Hu nach lat., hinter 28 f πεπληρωκέναι Μ Η 17 τὰ <ἑξῆς »καὶ> Koe, vgl. lat. τὸ Μ Η 21 πλησίω Η 27 <ἐπαγγειλαμένῳ> Kl, vgl. lat. u. S. 387, 10 10 sunt exposita L 18 est aliud B 29 *** Koe, vgl. gr.) v.10.p.387
[
numquam enim si extra cetera mandata etiam illud se inplevisse dixisset diliges proximum tuum sicut teipsum, capitale et maximum Marcus et Lucas praetermisissent mandatum, nisi forte quis similia quidem dicat scripta, non autem de eodem ipso dicta esse. quomodo autem quasi nondum perfecto ei, qui extra cetera etiam hoc inplevit mandatum: diliges proximum tuum sicut teipsum, Iesus responderet: si vis perfectus esse, vade vende omnia quae possides, et da pauperibus? multam enim differentiam inter exemplaria invenimus, sive [*](28ff Vgl. Hier. praef. in quatuor evangelia: ea quae vel a vitiosis interpretibus male edita ve a praesumptoribus imperitis emendata perversius vel a librariis dormitantibus aut addita sunt out mutata corrigimus. – Vgl. Harnack TU. 42, 4 7 A. 2 und Orig. ep. ad Afric. 5; tom. in Hos. = Philocal. 8, 1 (Rob. p. 52, 9): ὡς καὶ τολμᾶν τινας προφάσει διορθώσεως μετατιθέντας ἀλλοιοῦν τὸν ἐγκείμενον περὶ τὰ δοκοῦντα ἀνακολούθως γεγράφθαι ῥητὰ νοῦν κατλ. 3. 12. 26 σεαυτὸν Η 7 φήσῃ Diehl φήσαι Μ Η 8 τοῦ <Ηa 9 κἂν Κl vgl. lat. καὶ Μ Η 10 [ἐπαγγειλαμένῳ] Κl nach Diehl, vgl. lat. u. S. 386, 27 1 enim] l. autem? Kl, vgl. gr. 2 etiam + hoc impleverit R)
v.10.p.388
<> <> | <> <> per negligentiam scribentium, sive ex temeritate quorundam sive propter eos qui neglegunt emendare scripturas, vel propter eow qui, quod ipsis videtur, in emendationibus vel adiciunt vel subducunt. et in exemplariis quidem veteris testamenti quaecumque fuerunt inconsonantia deo praestante coaptare potuimus, utentes iudicios ceterarum editionum; ea enim quae videbantur apud Septuaginta dubia esse propter incosonantiam exemplariorum, facientes iudicium ex editionibus reliquis convenientia servavimus; et quaedm quidem notavimus quasi non posita in Hebraeo (non audentes ea omnio auferre), quaedam au7tem cum asteriscis addidimus, ut sit manifestum quonidimus, ut sit manifestum quoniam, quae non fuerunt posita apud Septuaginta, ex editionibus ceteris addidimus convenienter Hebraeo. in exemplariis autem novi testamenti hoc ipsum me posse facere
[*](4ff Vgl. Klostermann und Benz TU. 47,2, 89ff 2 μοχθηρᾶς + <εἴτε ἀπὸ ἀμελούντων> Koe Elt, vgl. lat. 5 ἑαυτοῖς] ἐν αὐτοῖς Μ 6 <ἢ> Koe, vgl. lat. 17 <ὡς> Kl, vgl. lat. 20 μετὰ Μ 27 προ<σ>ῆται Koe 30 ποιήσει Μa 14/15 inconsonantiam x* consonatiam ρ) v.10.p.389
suspiciones exponere me debere et rationes causasque suspicionum, non esse inrationabile exiostimavi, sicut in hoc loco quod dicitur: diliges proximum tuum sicut tei psum, quoniam apud Marcum et Lucam positum non est. iudicent autem quid possunt, utrum vera sint quae tractamus an falsa.
Tamen quasi posito etiam hoc: diliges proximum tuum sicut teipsum, age aliter tractemus hunc locum. scriptum est in enangelio quodam, quod dicitur secundum Hebraeow (si tamen placet alicui suscipere illud, non ad auctoritatem, sed ad manifestationem propositae quaestionis): »dixit, inquit, ad eum alter divitum: magister, quid bonum faciens vivam? dixit ei: homo, legem et prophetas fac. respondit ad eum: feci. dixit ei: vade, vende omnia quae possides et divide pauperibus, et veni, sequere me. coepit autem dives scalpere caput suum et non placuit ei. et dixit ad eum dominus: quomodo dicis: feci legem et prophetas? quoniam scriptum est in lege: diliges proximum tuum sicut teipsum, et ecce multi fratres tui filii Abrahae amicti sunt stercore, morientes praefame, et domus tua plena est [*](9ff Nicht = S. 388, 27ff – 14 aliter: vgl. S. 385, 23f – 15ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 37 24 fac <y 31 legem feci L)
v.10.p.390
multis bonis, et non egreditur omnino aliquid ex ea ad eos. et conversus dixit Simoni discipulo suo sedenti apud se: Simon, fili Ionae, facilius est camelum intrare per foramen acus quam divitem in regnum caelorum«. verum est ergo, quia non inplevit dives mandatum: diliges proximum tuum sicut teipsum, qui multos despexit pauperres et non est eis partitus aliquid de tantis facultatibus suis. impossibile est enim et inplere mandatum quod dicit: diliges proximum tuum sicut teipsum, et esse divitem, et maxime tantas possessiones habere. qui erogor non aestimat esse abiciendum verbum hoc quasi falsum diliges proximum tuum sicut teipsum, sed recipiendum quasi verum a domino dictum, dicet, non satis arguitione aperta, sed quoniam strictim et non satis odibiliter volens arguere divitem illum dominus noster quasi non vera dicentem, quod ait se inplevisse etiam illud mandatum: diliges proximum tuum sicut teipsum, dixit ad eum: si vis perfectus esse, vade vende omnia quae possides et da payperibus; sic enim apparebis dicere verum, si dilexisti aut diligis proximum tuum sicut teipsum.
[*](18 παραρίφθαι Η 20.28.35 σεαυτὸν Η 21 ἀλλὰ Μ 24 ἀμισῶς Diehl Koe, vgl. lat. ἀμέσως Μ Η 33 τὴν <Η 5 ionae x* ioanne μ 7 regno y 22 dicet (<quoniam>? Elt 23 aperata y* reperta L 24 sed x* <ρ | strictim R G L strictum B)v.10.p.391
Si quis autem aspiciens humanam infirmitatem et dificile hoc putans hominem posse inplere, despiciat verba et ad allegoricum se intellectum convertata, audiat etiam historiam quorundam gentilium, in qua propter sapientiam mundi referunt, quod hic dominus diviti facere mandat, quendam Thebaeum fecisse propter libertatem animae suae et exemplum vitae facilioris, et volentem se beatum demonstrare gentilibus et nihil » mundi istius« opus habentem tradidisse omnem substantiam suam populo Thebanorum. si ergo propter sapientiam gentium et dogmata liberantia animam (sicut illi putabant) hoc facere potuit homo gentilis, 673 quomodo non facilius potest facere, qui concupicit in se suscipere Christi perfectionem? si autem et de divinis scri [*](12ff Vgl. Hieron. in Matth. 150 D: hoc enim et Crates fecit philosophus, et multi alii divitias contempserunt; vgl. Harnack TU. 42, 4, 98 – 17 Vgl. I. Kor. 7, 31 6 τραπῆναι Μ 8 αἶς Diehl, vgl. lat. oἶς Μ Η 14 <τῆς—αὐτοῦ> Κl, vgl. lat. 17 <»τοῦ κόσμου τούτου«> Κoe, vgl. lat. 24 ἐλευθεροῦντα Κl, vgl. lat. ἑλόντα M H 27 τοῦ <H 30 <δέχεσθαι–ἐν> Kl, vgl. lat. 5 inplere] lat. las πληρῶσαι st. ποιῆσαι Diehl 15 l. frugalioris? Kl, vgl. gr. 15/16 volentem ρ volens x 23 l. genti<li>um? Diehl, vgl. gr.)
v.10.p.392
´ pturis placari quis vult, quoniam possibile est quod praecipit Christus, audiat historiam de Actibus apostolorum ita conscriptam: »omnes autem qui crediderant in idipsum habeban t omnia communia, et possessions et substantias vendebant et dividebant, prout quisque opus habebat. cottidie autem permanents in idipsum in temple, et frangentes in domibus panem, percipiebant cibum cum laetitia et simplicitate cordis, tiam ad uoniversum populum«. et post modicum iterum dicit: »multitudinis autem credentium erat cor et anima una, et nemo eorum dicebat aliquid suum esse, sed errant illis Omnia communia« et cetera. in quo loco introducitur de Anania et Sapphira coniuge eius, qui vendiderunt »praedium« suum et »de pretio« praedii partem aliquam subtraxerunt
[*](9 Act. 2, 44ff – 19 Act. 2, 47 – 22 Act. 4, 32 – 28 Act. 4, 37 – 30 ff Vgl. Act. 5, 1 ff 1 πρᾶγμα Ηu, vgl. lat. σπέρμα ΜΗ 6/7πιστεύειν Μ 9 ῥητὰ Η 28 ἤγαγε] ἤνεγκεν ΝΤ 2 praecepit L 23 cor + unum L 30 historia de Koe) v.10.p.393
» et ideo passi sunt quae passi sunt. dignio enim errant in hoc saeculo recipere suum peccatum propter raptum, ut mundiiores exeant ab hac vita, mundati castigation sibi inlata per mortem commune, quoniam credentes errant in Christum.
Puto autem quoniam »audiens Ananias haec verba« ideo »cadens expiravit«, quoniam non sustunuit arguitionem Petri, sed crusiatus in se adeo est punitus, ut etiam expiraret, verbis videlicet Petri catechizantibus animam eius. nec Petrum hic aestimar eius. nec Petrum hic aestimare debemus interfecisse Ananiam, sed illum non sustinuisse acritudinem verborum Petri dicentis ad se: »ut quid replevit satanas cor tuum, ut mentireris spiritui santcto et fraudares de pretio praedii ? nonne manens tibi nanebat, et venditum in tua erat potestate? quid quoniam posuisti in corde tuofacere rem talem? non es mentitus bominibus sed deo. au- [*](12 Act. 5, 2 – 14 ff Act. 5, 5 – 20 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 24 – 25 Act. 5, 3–5 8 τούτου Kl, vgl. lat. 9 καθαρθέντες Diehl Kl Koe, vgl. lat. τιμωρηθέντες Μ Η 13 τεθηκέναι Η 17 Πέτρου Diehl Kl Koe, vgl. lat. 18 βασανιζόμενος + in se lat. 3 sunt passi G 6/7 peccatum suum L 7 propter x* ρ 20 catechizantibus] lat. las δατηχουμένων usw. st. καθικομένων usw. 27 et] ut G 33 hominibus mentitus B)
v.10.p.394
´
[*](9 ff Act. 5, 1–10 – 25 Vgl. II. Kor. 7, 10 7 ἀπελογιςάμεθα Μ | ἐνστήσεσθαι Hu ἐνστήσασθαι ΜΗ) v.10.p.395
Convenienter aliquis quaerere potest, quoniam si perfectus est qui omnes habet virtutes, ut iam ex militia nihil agat, quomodo sit perfectus qui vendidit Omnia sua et pauperibus dedit? ponamus enim aliquem hoc ipsum fecisse, quomodo fiet statim et sine ira? et si contigerit eum esse sine ira, quomodo fiet statim et sine tristitia ? quomodo fiet etiam extra timorem, ut, non timeat aut dolorem aut mortem vel quaelibet alia, quae possunt animam inperfectionrem turbare? quomodo qui erogavit substantiam saum pauperibus, peribus, erit absque omni concupiscentia? deinde *** quod tradidit Omnia sua, ut patiens aliquid humanum ex paupertate paeniteat eum facti desideret autem similia [*](12 Vgl. I. Petr. 3, 15 8 <ἀκολούθως> Kl, vgl.lat. 11 <τι Kl, vgl. lat. 13 αὐτοῦ Μ 15 δ’ αὖ Κl δ’ ἂν Μ ἂν Η 21 <τοῦ> Koe 32 τι] τινα Η 12 sit] 1. fiat Diehl Koe, vgl. gr. 18 lat. konstruiert falsch Koe 30 *** Kl nach Diehl: <dixerit quispiam>)
v.10.p.396
( possidere. si autem et quae dicitu voluptas, inrationabilis constituta elelvatio animae, passio est, quomodo quis mox ut tradiderit Omnia sua pauperibus statim liberabitur a passion iactantaie vanae? adhuc autem adiciens aliquis dicat: quomodo potest ex eo, quod tradiderit bona sua pauperibus etaim sapiens fieri et suscipere sapientiam die, ut possit reddere rationem omni homini mterroganti se de fide vel de omnibus, quae in scripturis absconse sunt dicta? sive enim ex hoc ipso solo dicimus quemquam fieri perfectum, etsi non habuerit ea quae diximus, ad inrationabilitatem venimus dicentes aliquem et perfectum esse simul et peccatorem (peccator est enim omnis, qui irascitur sine causa, et si quis saeculi8 tristitia contristatur, et qui Dolores timet aut mortem, et qui desiderat quod non habet, et qui sine
[*](1 f vgl. Philo leg. all. III, 88 (I, 136 M) ὁ ὂφις ἦν, ἡδονή, ἔπαρσι ἀλογος ψυχῆς – 12 vgl. I. Petr. 3, 15 – 26 vgl. II. Kor. 7, 10 4f ἀποδοῖτο . . . διαδοίη Kl nach Κoe, vgl. S. 401, 13 ἀποδῶτο . . . διδώη Μ Η 5 καὶ ἅμα Koe 10 τις koe, vgl. lat. 11 l. καὶ σοφὸς? Κl, vgl. lat. | καὶ δέχεστθαι Kl, vgl. lat. 19 ἢτοι—εὔλυτος Μ 25 ὁ + sine causal at. 27 ἢ Kl Koe, vgl. lat. καὶ ΜΗ 29 ὁ . . . ὁ Koe, vgl. lat. 7/8 dicit G dixit B 20 soso Kl, vgl. gr. | l. dicemus? Kl, vgl. gr. 22 non y* L 23 inrationabilitatem] lat. las ἀλόγῳ Diehl) v.10.p.397
ratione extollitur quasi in bonis quae non sunt bona). sive simul ut tradiderit bona sua payperibus, dicimus eum quasi receptaculum dei factum suscipere omnes virtutes et deponere malitiam universam, fideliter quidem (ut communiter nominem) dicimus, nescio autem si vere; et forsitan deridebunt nos quasi non sapienter dicentes, qui audierint solutionem huiusmodi.
Sapienter ergo videbitur forsitan dicere quis servans simplicitatem verborum et non moraliter aliquid dicens de eis, si sic responderit quasi fidelis, dicens quoniam qui pauperibus tradit bona sua ipsorum orationibus adiuvatur <ut salvetur>, accipiens ad suam spiritalem inopiam spiritalem abundantiam eorum, qui patiuntur inopiam carnalem (sicut ait apostolus ad Corinthios scribens) et fit hoc modo perfectus, quamvis aliquas (quod humanum est) habuerit passions, et si quis alius hanc inopiam passus [*](25 ff Vgl. II. Kor. 8, 14 15 <λέγειν> Kl nach Diehl, vgl. lat. 23 μεταδιδοὺς + bona sua lat. 26 σωματικῶν Kl, vgl. lat. χρηματικῶν Μ Η 28 <ἐν πνευματικοῖς> Diehl Koe, vgl. lat. 4. 8 l. dicemus? Kl, vgl. gr. 8 hominem B neminem μ 17 si <R G | sic <B 23 tradidit y 24 <ut salvetur> Diehl. . vgl. gr.)
v.10.p.398
fuerit et magno adiutorio fuerit adiuvatus, deo exaudiente tantorum pauperum refrigerantium preces: qui tamen similes sunt apostolic aut Paulo inferiors, paupers quidem in corporalibus sicut illi, divites autem in spiritalibus. ita iste qui mutavit pro divitiis paupertatem, ut fiat perfectus (credens sermonibus Christi) adiuvabitur statim sicut <et> apostolic Christi, ut sapiens fiat in Christo, ut magnanimous, ut iustus, ut castus et absque omnimoda passion. non tamen sic debemus intellegere, ut in ipsa die, vel in ipso tempore, quo tradiderit bona sua pauperibus, efficiatur omnino perfectus. sed consequenter ex illa quidem die incipiet speculation dei adducer eum ad omnes virtutes, ut incipiat ex eo proficere sicut Isaac propter adiutorium dei conlatum in se, et magis atque magis crescet per singulos dies,
[*](28 ff Vgl. Gen. 26, 13 4/5 παραπλήσιοι Koe, vgl. lat. παραπλησίως M H 6 ὑποδεέστεροι M c (M a?) ὑποδεεστέροις H 9 οὗτος] lat. las οὕτως 13 καὶ M w. e. sch. <H 22 διαδόντι Diehl Kl διδόντι M H 2 adiutus B 3 refrigerantium x refrigeratorum μ 8 ita] aut ita G L 11 <et> Kl, vgl. gr. 14 omnimoda B (G L) omni omnion ρ) v.10.p.399
donec additus sicut Isaac »magnus« efficiatur »valde valde« in omni virtute, omni videlicet militia avulse de anima eius. et si quis hanc expositionem defendere vult, dicere non cogetur perfectum fieri hominem per hoc ipsum, quod tradierit bona sua ayperibus, alias delinquentem.
Alter autem (forsitan abundans fide et studio transeundi ad subtiliora et ad magnitudinem aliquam intellectuum eminentium et dignorum Christo) relinquens verbi simplicitatem ad expositionem morale transibit, dicens substantiam esse uniuscuiusque animae actus ipsius post exitum, ut sit substantia quidem iustorum boni actus ipsorum, malorum autem mali. hic ergo dicet eum, qui multas habebat possessions, divitem fuisse in mysterio eius, qui multa possidet opera mala, in quibus potest esse et amor divitiarum et concupiscentia gloriae et aliae res terrenae replentes animam eius. [*](21 Vgl. Apoc. 14, 13 9 f <ὅτι—πτωχοῖς> Kl Koe, vgl. lat. 13 ἀκμάζων Koe, vgl. lat. u. IV, 161, 13 σκάζων M H | <καὶ> Kl, vgl, lat. 21 εἶναι + actus lat. 25 φήσει Hu φησι M H 27 κεκτημένου + opera lat. 3 valde <L 6 si quis] sic qui G L 18 dignorum y* digniorum L 19 ad x* et ρ 24 actus] lat. las πρᾶξιν ? Diehl | ipsorum, malorum autem y* ipsorum autem malorum L 25 dicet Kl dicit x 30 divitiarum y * pecuniarum L)
v.10.p.400
<> <> <> quoniam ergo potest aliquando, qui hoc modo dives est, abstinere quidem se a malis quibusdam, utputa ab homicidio, ab adulterio, a furto, a falso testimonio, et quae conveniunt parentibus reddere cum quodam honore, potest etiam esse aliquis et misericors ad proximos non tamen et perfectus: ideo consilians huiusmodi viro inperat Christus vendere omnem substantiam malam et quasi trader eam virtutibus operantibus eam, quae ab omni bono paupers sunt et propter hoc non sufferunt minas, secundum quod scriptum est: »pauper autem non suffer minas«. sed scio, quia valde violenta videbitur expositio ista, solvens quidem honeste quae de perfectione sunt dicta, non autem valde persuadens, ut deponens quis quae malitiae sunt, vendere intellegatur substantiam *** et dare pauperibus.
Quasi in tali autem praeventus loco dicam: qui hanc expositionem defendit, dicere potest quoniam plenus est peccator spiritibus secundum mensuram pec- [*](16 f Prov. 13, 8 ) [*](12 <πάντα> Kl Koe, vgl. lat. 21 ηὐπορημένα ? H 22 ἀποθέ<μενόν τινα νοεῖ>σθαι Kl vgl. lat. 28 <Ἐρῶ δ’ὡς> ἐν τοιούτῳ Kl Koe, vgl. lat. 29/30 παραστηςάμενος M ) [*]( 11 consilians] lat. las συμβουλευτικῶς Diehl 23 dicta] lat. las εἰρημένα Diehl 26 *** Koe. vgl. gr.)
v.10.p.401
<> » <> catorum suorum;’utputa fornicarius (secundum quod dicitur in scripturis) spiritu fornicationis, furibundus spiritu furoris et maliloquax spiritu criminationis. istam substantiam adquisivit, qui malus fuit et factus est participation malorum spirituum abundantior et multiplicior in ipsis malis. sicut autem adquisivit qui seam emens arbitrio proprio conplacens malis, sic vendit eam et dat talibus pauperibus, de qualibus loquitur sermo, per hoc quod credidit verbis Christi, et reliquit eam. sicut enim »pax« apostolorum revertitur 678 ad ipsos, nisi fuerit »filius pacis«, sic fornication et universa peccata revertentur ad paupers, qui auctores sunt peccatorum. cum non fuerit quis utens malis eorum. et sic neque dubitation erit, quin statim fiat perfectus qui sic vendidit omnes, sicut tradidimus, proprias facultates et dedit pauperibus. si autem et tempore
[*](2 Vgl. Hos. 4, 12; 5, 4–9 Vgl. Plato Phaedr. 230 a εἴτε τι θηρίον ὢν τυυχάνω τυφῶνος πολυπλοκώτερον καὶ μᾶλλον ἔτι τετυφωμένον. –18 ff Vgl. Luc. 10, 6. 5 13 f <αὐτὰ καὶ δοίη ἂν> Diehl Kl, vgl. lat. 23 [πάντα] Kl, vgl. lat. 28 καὶ + sic lat. | <εὐθέως> Diehl Koe, vgl. lat. 32 δὲ + et lat. 30 ἀποδεδομένα] vgl. S. 414, 8 Origenes X 4 et] οὕτω δὲ καὶ gr. 12 1. conplacenti? Kl, vgl. gr. 14 loquitur] lat. las λέγει Diehl 17 eum B 23 revertuntur L 23/24 actores L 26 quis <B L 32 autem et] enim B 26) v.10.p.402
» <> multo huiusmodi facultates venduntur et multum tempus necessarium est, ut tradantur quibus dixi pauperibus, nihil contrarium est; sed secundum aestimationem traditorum malorum pauperibus per tempora fit perfectus qui talia facit. manifestum est autem, ut qui talia egit habeat thesaurum in caelo et ipse factus caelestis. »quails« enim »terrenus (hoc est malignus) tales et terreni; et quails caelestis (id est Christus) tales et caelestes«. in parte ergo sui caeli habebit thesaurum, qui voluerit esse perfectus et vendiderit omnes facultates suas et dederit pauperibus. sed ne aestimes huiusmodi virum inveniri interdivites huiusmodi quales sunt modo. quis enim horum deposuit amorem divitiarum et (ut ita dicam) mundi amorem, quis ad plenum deposuit spiritum gloriae vanae, ut suscipiat in suo caelo thesaurum gloriae dei et divitias, quae sunt in omni verbo et in omni sapientia dei? quis enim deposuit spiritum concupiscentiae et timoris aut irae aut voluptatis? proprie ergo qui vult secundum subtilitatem discutere veritatis, pronuntiabit hoc in apostolic esse et qui similes fuerint eis, iste autem talis et
[*](9 I. Kor. 15, 48 — 27 f Vgl. I. Kor. 1, 5 (Röm. 11, 33) 14 αὐτῶ Μ| οὐρανοῦ Koe, vgl. lat. οὐωνݲωݲ Μ Η 22. 25 ἀπέθετο (wie Z. 29, S. 403, 20) KI, vgl. lat. ἀπέδοτο Μ Η 22 αὐτὸν Η 32/33 <καὶ—τὸν> KI Koe, vgl. gr. 22 deposuit KI, vgl. Z. 24. 29 deponit x 29 enim] I. autem ? KI, vgl. gr. 31 proprie KI, propriae (zu voluptatis) x) v.10.p.403
poterit sequi Christum, qui (sicut diximus) vendidit universa et habuit thesaurum in caelo; nec enim distrahitur huiusmodi vir ab aliqua mala possessione, quominus Christum sequatur.
Audiens autem verbum adolescens abiit tristis; erat enim habens possessions multas. et considera (secundum conversationem humanam) quomodo cum difficultate divellimur a bonis terrenarum divitiarum vel a concupiscentia gloriae vanae. magis enim volumus <quia desiderium amamus> adipisci etiam ea, quae male desideramus, quam liberari a desideriis malis, et magis volumus ut non incidamus in ea, quae arbitramur esse timenda, quam deponere inimicum timori dei timorem. sed vide quia non senior aliquis introducitur in hoc loco neque vir, qui evacuaverat »quae parvuli errant«, sed adolescens, qui audiens verbum abiit tristis. adolescens enim erat secundum animam, et propterea relinquens Christum abiit (ad vituperationem enim dictum est eius: <abiit>), et
[*](26 Vgl. I. Kor. 13, 11 — 32 ff Vgl. Hieron. in Matth. 149B: haec est tristitia quae ducit ad mortem 8 <δὲ> KI, vgl. lat. 12 ἀναγωγήν (opp. ἰστορίας S. 404,9)] ἀν(θρωπ)ίνην ἀγωγὴν la slat. 14 f τὸν <κάτω> πλοῦτον ... ἢ τὴν κενοδοξίαν? Diehl vgl. lat. 18 τῆς + <φαύλης> Koe, vgl. lat. 4 vir <G 7 vgl. S. 409, 20 15 <quia — amamus> KI, vgl. gr. 26 evacuaverit L 32 <abiit> Kl, vgl. gr.)v.10.p.404
<> abiit tristis tristatus »tristitia saeculi«, quae »mortem« operatur. erat enim habens possessiones multas, quas diligebat, diligens irasci, diligens tristari (propter quod et abiit tristis) et quantacumque ei nascebantur ex malo, quae tenebant animam eius. si autem intellegere vis historiam secundum expositionem aliquorum, quam superius ex parte tetigimus, in dimidio invenis hunc adolescentem laudabilem, in dimidio vituperabilem. laudabilem quidem, quia nec occidit nec adulteratus est nec aliquid eorum fecit quae prohibet lex, sed adhuc adolescens constitutus honoravit patrem et matrem; vituperabilem autem, quia tristatus est in verbis Christi vocantibus eum ad perfectionem et promittentibus ei, ut si tradidisset Omnia, quae habebat, magnus efficeretur.
[*](1f Vgl. II. Kor. 7, 10 — 8—31 Vgl. C1 Nr. 213 Or. C luc Nr. 42 Or. (B I, 192, 5ff.))[*](3 ἦν Hu, vgl. lat. τίς M H 3 f ἔχων — ἠγάτα] vor ἀγαπῶν—λυπεῖσθαι Kl, vgl. lat. ~ M H 7 <αὐτῷ γεγεννημένα> Κl, vgl. lat. 22/23 ἀποδοῖτο + Omnia lat. 26 ἀπῆλθεν < Η)[*](12 1. invenies Kl, vgl. gr. 19 ff lat. hat mißverstanden und am Schluß ausgelassen 20 contristatus B 23 tradidisset + ei y)v.10.p.405
Abeunte autem eo dixit Iesus discipulis suis; amen dico vobis, quoniam dives difficile intrabit in regnum caelorum. ex quo considerandus est sermo Christi cautissimus, quoniam non simpliciter dixit: dives non intrabit in regnum caelorum, quod si dixisset, exclusisset utique divites a regno caelorum. nunc autem dicit: dives difficile introbit, difficultatem quidem salutis divitum manifestans, non autem inpossibilitatem suae potential declarans. quod ex ipso hoc textu manifestissime declaratur, posse divitem cum difficultate quidem resistere passionibus suis at que peccatis, tamen posse. si autem moraliter intellegamus divitem (secundum quod supra diximus) eum qui multorum malorum habet substantiam congregatm, quaeres quomodo vel cum difficultate introibit dives in regnum [*](1 — 408, 9 Vgl. C luc Nr. 43 Or. 4 δυσκόλως πλούσιος Η 9 γὰρ +simpliciter lat. | οὐκ Η Μ c δυσκόλως M a 12 <πάντως> Koe, vgl. lat. 14 ὅτι < Η 17 <τὸ> KI mit C luc Nr. 43 18 *** KI, vgl. lat. 19 φαίνεται + ὡς C luc Nr. 43 24 καὶ μὴ] l.ὡς μὴ Koe 25 <ὁ> ΚΙ 30/31 εἰσελεύσεται + dives lat. 14 declarans Diehl, vgl. Z. 16 damnans x 15 hoc ipso B L)
v.10.p.406
<> <> <> < caelorum. difficultatem autem introitus utriusque divitis ad salute manifestat subiecta parabola dicens: facilius est camelum per foramen acus intrare, quam divitem in regnum caelorum. in qua parabola dives conparatur camelo non solum propter inmunditiam animalis, sicut docuit lex, sed etiam propter totius corporis eius tortuositatem, regnum autem caelorum foramina acus adsimilatur, ut demonstretur ex eo quoniam satis artus est et supra modum contribulatus regni caelestis introitus. ostendit autem quoniam sieut ex se ipso inpossibile est camelum per foramen acus intrare, possibile autem quantum ad deum, sic et divitem, quantum ad ipsum pertinent, inpossibile est
[*](5 Zum Text vgl. Hautsch TU. 34, 2 a, 62 ff — 11 Vgl. Lev. 11, 4 — 16 f Vgl. Math. 7, 14 2 τοῦ M w. e. sch. < H 3 <πλουσίου εἰς σωτηρίαν> Hu Koe, vgl. lat. 41. ἡ + <παρακειμένη> Diehl Koe, vgl. lat. | τῷ KI, vgl. lat, τοῦ Μ Η 12 <διὰ> KI mit C luc Nr. 43 lat. | ὅλου <τοῦ σώματος> Koe, vgl. lat. 13 σκολιότητα + καὶ μὴν καὶ διὰ τὸ παχὺ καὶ γήϊνον καὶ σωματικὸν τοῦ φιλοπλούτου φρόνημα C luc Nr. 43 14 ῥαφίδος + adsimilatur lat. 17 τὴν < Η 19 l. ἑκατέρω<ς>? ΚΙ 20 <ὡς> ΚΙ Κοε, vgl. lat. 23 ff <δυνατὸν—εἰσελθεῖν> ΚΙ, vgl. lat. 5 transire B 20 sicut x* Pasch <μ) v.10.p.407
>. <> <> intrare i regnum caelorum, possibile autem quantum ad deum, qui potens est ineffabili sua virtute aut grossitudinem malorum mali hominis subtiliare aut angustiam introitus facere ei capacem. quoniam autem propter difficultatem introitus, et non propter inpossibilitatem accepit ad exemplum foramen et camelum, claret ex eo quod ad discipulos (dicentes: quis ergo potest fieri salvus?) respondit: 681 apud homines hoc inpossibile est, qpud deum autem omnia possibilia. ergo possibile est et camelum per foramen acus intrare, non tamen apud homines, sed apud deum. quomodo autem faciat hace possibilia deus, pise scit et Christus eius et cui revelaverit Christus. Qui autem profecit in sapientia et sermone, audebit forsitan abundantius et de a cu et de foramine eius exponere. nos autem
[*](27f Vgl. Matth. 27 4 ἐστι Μ | <ἤ> Kl Koe, vgl. lat. 5 παχύτητα + malorum. lat. 5ff λεπτύνοντι . . . . ποιοῦντι Koe λεπτύνοντος . . . . ποιοῦντος ΜΗ 7 γὰρ τοῦ] δὲ <ἀπὸ> τοῦ Koe, vgl. lat. 9 τῶν < Μ 18f καὶ τὴν κάμηλον δυνατὸν Μ 21 <παρὰ δὲ θεῶ> Kl Koe, vgl. lat. 2 possiblile + est L 4 grossitudinem x Pasch crassitudinem ρ 16 hoc x* Pach < ρ 29 profecic Koe, vgl. gr. proficit x) v.10.p.408
<> <> <> hoc adiciemussolum, quoniam sunt quaedam quae fiunt in lege artificio consutili, necessariam habentia acum, ut secundum sapientiam dei faciat opera quis artificii quod suscepit. qualitercumque ergo intellecta fuerint opera consutilia <et acus illa>, ipsa consutura dabit intellegere quae intellegi debeant in hoc loco; quae nunc dicere et manifestare forsitan quidem et supra nos est, forsitan quidem et scienti multum et inportunum exitum habere videbitur. duobus ergo propositis, camelum per foramen acus intrare er divitem in regnum caelorum, facilius esse dixit primum. quaere qutem inter homines, alium quidem camelum constitutum per foramen acus intrantem, alium autem divitem (inpossibiliter quidem quantum ad homines possibiliter autem quantum ad deum) intrantem in regnum caelorum. quicumque ergo inventus fuerit esse camelus et quodcumque
[*](2ff Vgl. Ex. 27, 16 1 ἥμεῖς Kl, vgl. lat. πῶν Μ Η 5 <τις> Diehl Kl Koe vgl. lat. 6 1. <ὁποι> ωσοῦν Diehl Koe, vgl. lat. φήσει Μ 21/22 <γενόμενον> Kl, vgl. lat. 24 <μὲν> Koe, vgl. lat. 27f καμήλου— τῆς < Η 28 τῆς2 < Μ 30 ἡτισοῦν Hautsch TU. 34, 2a, 64 εἴ τις οὖν Μ Η | νοηθῇ Diehl, vgl lat. εὑρεθῆ ΜΗ | [κάμηλος] Hautsch 1 adiciemus Kl, vgl. gr. adicimus x 3 necessaria y 8 <et acus illa> Diehl, vgl. gr. 14 exitum] lat. las ἐκβάσεως Koe 18 1. dicit (od. dicet) Kl) v.10.p.409
inteellectum fuerit acus foramen, intrabit per illud. puto gentium introitum in regnum caelorum faciliorem ostendere volens quam Iudaeorum divitum hanc similitudinem introduxit. in quibus autem gentes dicebantur pauperes, in his Iudaei divites erant. utrum autem manifestent haec fines aliquos secundum mysteria quaedam adducentes ad fines aliquos per quasdam vias deo soli possibiles necne, discutiat qui discutere potest.
Tunc respondens Petrus dixit ei: ecce nos reliquimus omniaet secuti sumus te; quid utique erit bobis? et hoc postrit quis et simpliciter interpretari et moraliter. [*](13 Vgl. Orig. in Ps. 4, 6 = Phil ἰατρικοῖς δὲ βοηθήμασιν ἀγαθὰ λέγηται ταῦτα κῆς ἀγαθὰ ἀλλὰ ποιητικά· τελικὸν τελικὸν δὲ κατὰ) [*](1 [ἥ] Hautsch 3 ὅτι—ἀνθρώποις] hinter ῥαφίδος Ζ. 1 Μ Η ~ Kl, umgekehrt folgt Koe der Stellung inM H und zieht aus Z. 4. παρὰ—δυνατόν dazu 13 lat. las τέλη <τινὰ> κα<τά> τινα? Kl | <τι> Kl Koe, vgl. lat. 18 τὰ < Μ 24 ὑμῖν Μ) [*](12 hac G (L) 20 tunc] vorher Lücke? Kl, vgl. gr. u. s. S. 403, 7 | tunc — ei] X secundum matheum. In illo tempore dixit symon petrus ad iesum L 22 utique y* ergo L 23 nobis + Omelia Origenis de eadem lectione L | et1 < L | et2 < L)
v.10.p.410
<> <> <> qui ergo simpliciter intellegere vult, talia dicet: sicut enim in datis non ipsum datum sed adfectum dantis aspiciens deus iustificat et melius suscipit parva dantem cum magno adfectu quam magna ex <multis et cum> adfectu modico (sicut manifestum est ex his quae scribuntur propter data divitum magna et duo minuta viduae), sic et in his, qui propter dei dilectionem dimittunt quae possident, ut inseparabiliter Christum sequantur omnia secundum verbum eius agentes, non magis acceptabilior erit qui plura reliquerit eo qui parva dimiserit. ergo etsi minima et contemptibilia Petrus cum fratre suo reliquit, quando <ambo> audientes: »venite post me, et faciam vos piscatores hominum«, » statim relictis retibus secuti sunt eum«, sed non minima
[*](9ff Vgl. Marc. 12, 41—44 — 15ff Vgl. Matth. 4, 18 — 29 Matth. 4, 19f 3/4 <τοῦ διδόντος> Kl, vgl. lat. 4 προαίρεσιν ἀπολδεχόμενος] wie IV, 235, 3. 280, 19 ἀποβλεπόμενος Koe, vgl. lat. 5 <μᾶλλον> Kl nach DiehlKoe, vgl. lat. 10 <μεγάλης> Kl, vgl. lat. 13 ἔβαλλεν Μ 16 καταλειπόντων Μ | κέκτητανι Μ 1/2 vult intelligere L 4 aspiciens] 1. suscipiens? Kl, vgl. gr. 7 <multis et cum> Diehl, vgl. gr. 10 divitum Kl, vgl. gr. divitis x 21 dimisit y 27 cum + Ἀνδρέᾳ gr. 28 <ambo> Diehl Kl Koe, vgl. gr.) v.10.p.411
|
sunt aestimata apud deum considerantem quoniam ex tanta plenitudine dilectionis illa minima reliquerunt, ut etiam si multas habuissent possessiones, omnia sine dubio reliquissent nec ab eis ullo modo retenti fuissent aut impediti ab impetu dilectionis huiusmodi. et puto quod magis confidens Petrus de adfectu suo, quam de ipsa quantitate rerum relictarum, fiducialiter dixit ad Iesum: ecce nos reliquimus omnia et secuti sumus te; quid utique erit nobis? consequens est autem sentire, quoniam non solum retia, sed 683 etiam domum et uxorem forte reliquit et filios et possessiones quasdam etsi parvas.
Magnum ergo aliquid demonstratur de petro et de fratre ipsius, quoniam audientes: »venite post me, et faciam vos piscatores hominum« nihil cunctantes »statim relictis retibus secuti sunt eum« necsunt imitati eum, qui dixit: »sed primum permitte mihi ire et [*](20f Vgl. Luc. 4, 38f — 28ff Matth. 4, 19f — 33 Luc. 9, 61 3 αὐτῶ Μ 10 βουλομένων Ru βουλομένους Koe βουλομένην Μ Η 12 τῇ] ipoa lat. 16 σοι] σε Μ 17 νοεῖν Kl nach Koe, vgl. lat. καὶ Μ Η 26 οὖν + aliquid lat. 29 ἧμᾶς Η 14 ad Iesum y* < L 16 utique y* ergo L 30 cunctantes Kl, vgl. gr. cogitantes x)
v.10.p.412
<> renuntiare eis qui sunt in domo«, nec simile aiquid fecerunt ei, qui dixit: »permitte mihi primum ut eam et speliam patrem meum«. et ddiligenter adtende, quoniam honestissime percussi Christi praecepto et promissionibus eius et credentes, quoniam modicam capturam piscium relinquentes homines piscaturi fuerant ad salutem, »statim relictis retibus« et quasi obliti suroum omnium »secuti sunt eum« ut digni efficiantur hac interrogatione, quam fecit dicens: ecce nos reliquimus omnia et secuti sumus te. observa simul et hoc, quoniam occasio interogationnis huiusmodi ex illo facta est Petro, quod verbum christi audvit ddcenti: si vis perfectus esse, vade vende omnia quae possibe et da qauperibus, et habebis theaurum in caelis, et veni sequere me; deine quia considervit adolescentem
[*](4 Ματτη. 8, 21 – 17f Matth. 4, 20 11 τὴν Μc H τῶν Μα 14 Ἰησοῦν <ἀγάπης> Κοe 19 Κοe, vgl. lat. 27 εἰ —εἶμαο] hinter εἰρημένην — φωνήν Κl, vgl. lat. ~ M H 32 καὶ <Μ 5 eam eet y* <L 11 fuerant] ? Diehl 26 est x* <ρ 32 1. adolescentem <audientem et>? Kl, vgl. gr.) v.10.p.413
cum tristitia abeuntem, quoniam praeposuit multas possessiones habere in teris, quam esse perfectus in deo, considerans quoque et difficultatem divtum ingrediendi in regnum caelorum, ideo quasi qui ipse non facilem rem consummaverit in eo, quod universa reliquit et sectus est Iesum, dixit: ecce mps re;oqiomis p,moa et secito sumus te. propterea Petro fiducialiter ista dicenti respondit promissionem istam maximam Christus, ut sit unus ex iudicibus Israel.
Quoniam autem verbi simplictias non est satis idonea auditorem ingenii eminentioris placare de honestte sensu in moralibus expositionbus consistente, etiam hunc locum ita ttrademus, quoniam hoc ipsum quod ait: ecce nos reliquimus omnia eet secuti sumus te, retia contemtibilia <si sogmofocat se> requisse + vel pauperem domum et vitam in pauperate doloribus plenam, non adeo magnum est nesque digmum tli discipulo, cui «esse Iesum [*](32ff Matth. 16, 17. 16 2 τὰ] ἔχεειν Κοe, vgl. lat. 8 ώσπερεὶ] ideo quasi lat. 9 ποιῶν] ἐπιιτελῶν Κοε, vgl. lat. 10 ἀκολουθηκέναι Η 19 <ὡς> Κl 28 καὶ] νελ lat. 30 <μέγα—οὐδὲ> Kl, vgl. lat. 17 ex] de L | Israel] itis G illis L 22 de onestatem G honestatem L 23/24 consistente Kl consistentem x 25 1. tractemus ? doch vgl. S. 424, 11. 432, 28 Koe 28 <si significat se> Kl nach Diehl Koe)
v.10.p.414
<> <> <> Christum filium »dei vivi«, »sed pater caelestis«, cui etiam fuerat dictum: »tu es Petrus, et super banc betram aedificabo ecclesiam meam, et portae inferorum non praevalebunt ei«. ergo ne forte ea, quae tradita sunt superius de verbis Christi dicentis: vade et vende omnia quae possides et da pauperibus, et habebis the sayrum in caelis, et veni sequere me, utilia et vera sunt in praesenti! Petrus enim omnia reliquit, in quibus erat peccator, propter quae et dixerat: »exi a me, domine, quoniam homo pecator sum ego«, et magna laus erat eius cnfidentis, ut de de cetero non pecaret, qui dixit: ecce nos reliquimus omnia, et non solum mala reliquimus, sed et te secuti sumus. quod autem dicit secuti sumus te potest dici: secundum omnia, quae pater revelavite petro esse filium suum, secuti sumus te iustitiam secumdum quod iustitia es, secuti sumus te sanctificationem secudum quod sanctificatio es,
[*](3 Ματτη. 16, 18 — 16 Luc. 5,8 7<pro-> Kl, vgl last. u. S. 404, 12 8 τοῦ Ηu τὸ ΜΗ 10 τὰ <Η 13 <ΛΑΤὊ ἀληθινὰ> Diehl Kl Koe, vgl. last. 18 1. <τὸ> τεθαρρηκότως Κοε 27 <κατὰ —τοῦ> Κl. vgl. lat. 28ff Vgl. I. Kor. 1,30 usw. 6 ei] adversus eum G 19 confidentis x* confitentis ρ 24 dicit + et L) v.10.p.415
<> | et sapientia et pax et veritas et via ducense ad deum et vita vera. propter quod quasi victor athleta post luctamen agonothetam interrogat quae sint praemia certa minis eiusmodi, quae adhuc nesciebat. quid utique erit nobis ! et nos si volumus percipere, quae sunt Petro promissa, similiter omnia reliquamus, ut de cetero nulla teneamur malitia neque aliquibus operibus eius, sed verbum dei sequamur, ut dicat nobis et omnibus sequentibus eum, quae in sequentibus dicit: amen dico vobis, quod vos qui secuti estis me, in regeneratione, cum sederit filius hominis super sedem maiestatis suae, et vow sedibitis super duodecim thronos iudicantes duo decim tribus Isreal. quod et ipsum et simplicem habet interpretationem exhortantem relinquere bona saeculi propter Christum, et spiritalem et altiorem. qui ergo secundum literam intellegere vult,
[*](23 f Vgl. sum Text Hautsch TU. 34, 2 a, 65 3 ἀθλη<τὴς νικη>τῆς Diehl Kl, vgl. lat. 5 ἀγονοθέτου Η 8f τῆς... παρησίας Κl τὴν . . . παρρησίαν ΜΗ 12 κατὰ Κοε καὶ ΜΗ 14 ὁμοίως Κl, vgl. lat. oὔτως Μ Η 32 lat. veicht ab 2 via x* vita ρ 4 agonitegam B 11 recipere (R) G 18 dicatur et GL 23 regeneratione x* generatione ρ 25 sedebitis et vos L 34 vult intelligere L) v.10.p.416
talia decet: non omnes disit sequi Christum sermo, sed eow, qui tunc fuerunt apostoli et qui similiter eis <obstinate> secuti fuerant eum, secutos se appellavit; posteriores autem manifestavit per illud quod dixit: et omnis qui reliquerit fratres aut sorores et cetera. Qui ergo secuti sunt Christum, non quaedam sed omnia relinquentes, sedebunt super duodecim thronos, iudicantes duodecim tribus Israel. et hanc potestatem accipient in resurrectione mortuorum; ipsa est enim <re> generatio et nova quae dam nativitas constituta, quando et caelum novum et terra nova creatur his, qui seipsos renovaverunt et novum traditur testamentum et calix ipsius.
illius autem regenerationis prooeemium est, quod apud Paulum vocatur [*](14 Ματτη. 10, 38, vgl. Luc. 14 27 Marc. 14, 25 Parr. — 33 ff Vgll. Tit. 3, 5 2 <oὐ>Κl, Vgl. lat. 5 <τοῦς> Κοe | ὀμοίους Η 6 <ἀκολουθήσαντας ἐαυτῷ> Diehl Koe, vgl. lat. 7 τοὺς Κl oὔς ΜΗ 8 <τῷ> Κl, vgl. lat. 28 ὅτε + et lat. —28 Vgl. Apoc. 21, 1 — 30 Vgl. 2 dicet] dicit y* | dixit R G dicit B dicti L 5 <obstinate> Diehl, vgl. gr. 25 ipas] lat. las αὐτὴ Κοe 26<re> generatio Kl, vgl, gr. u. Z. 32 et] lat. las <καὶ> καινή 32 prooemium Koe, vgl. gr. praemium x)
v.10.p.417
<> »<> <>» lavacrum regenerationis, et illius novitatis mysterium est haec renovation spritus. et forsitan quidem secundum hanc nativitatem » nemo est nundus sorde, etsi unius diei sit vita eiqus« propter nativitatis nostrae carnalis mysterium, secundum quod ait David ex persona omnium nascentium ex carne et sanguine, quoniam » in iniquitatibus con - cepit me mater mea« . secundum regenerationem autem baptismatis omnis quidem est »mundus a sorde«, qui renatus fuerit »exaqua et spiritu«, ut audacter autem dicam, mundus est » per speculum in aenigmate« . secundum tertiam autem regenerationem, quando sederit filius hominis in sede gloriae suae, omnis qui in illam regenerationeml venerit, quae est in christo, mundis simus erit »a sorde« et »facie in faciem« videbit, et ipse »per lavacrum regenerationis« veniens ad illam regenerationem. si autem vis intellegere illud lavacrum,
[*](5ff Vgl. Orig. hom. V, 14 in Jer. (III, 44, 13ff) - 6. 18. 28 Job 14, 4f - 13 (lat.) Vgl. Sir. 14, 18? - 15 Ps. 50, 7 - 19f Vgl. Joh. 3, 3. 5 - 21 Vgl. I. Kor. 13, 12 - 28f Vgl. I. Kor. 13, 12 - 29 Vgl. Tit. 3, 5 2/3 <μυστήριόν ἐστιx003E; Kl, vgl. lat. 6 μὲν <Μ |γένεσιν +hanc lat. 13 ὰν τῶν Κl πάντων Μ Η 14 λέγει Μ 21 <dὲ> Kl, vgl. lat. 28 <καὶ βλέπωι> Kl, vgl. lat. 13 ex carne et sanguine] dies 13 ex carne et sanguine] dies las lat. in seinem gr. Text koe 20 audaciter G 23 tertiam] l.aliam? Kl, vgl. gr. (order: τρίτην im gr. Diehl) 32 illum G) v.10.p.418
<> » intellege quomodo Iohannes »inaqua« baptizans »in penitentiam« dicit de salvatore, quoniam »ipes vos baptizabit in spiritu <sancto> et in igne«. In ista ergo regeneratione baptismatis consepulti sumus Christo; <«consepulti> enim sumus cum ill> (secundum apostolum) per baptismum«. in illius autem regeneratione baptismatis, quod erit in spiritu et in igne, conformes efficiemur »corpori gloriae suae et ipi sedentes super duodecim thronos, si tamen relinquentes omnia (secundum utramque interpretationem superius facteam magis autem iuxta secundam) secuti sumus Christum. tunc autem cum sederit filius hominis in sede gloriae suae, inpletur prophetia quae dicit: »dixit dominus domino meo: sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum«. et tunc »oportet eum regnare, donec ponat deus omnes inmicos eius sub pedibus eius«, donec »novissima inimica mors« destruatur, qua [*](1ff Matth.3, 11 - 6.11 Vgl. Tit. 3, 5 - 8 Röm. 6,4 - 12 Vgl. Phil. 3,21 - 22 Ps. 109,1 - 26 I. Kor. 15, 25 - 28 Vgl. I. Kor. 15, 26 1 πῶς + ὁ Μ 10 διὰ τοῦ Μ 13 καθεζομένου Κοe, vgl. lat. καθεζομενω M H 17 *** Kl, vgl. lat. 18 δεύτερον Κl Koe,vgl. λουτρὸν Μ Η 19 Χριστῷ Κl nach Koe σοι Μ Η 25/26 τό<τε>Diehl, vgl. lat, 28 οὖ <Η 30 πρὸ <Η 4 spiritu x* + sancto μ 5 in igne] igni B 8 <consepulti-illo> Kl, vgl. gr. 12 in igne] igne R igni B 21 filius hominis sederit L 22 implebitur B L 25/26 scamellum G, vgl. XI, 9, 11 29 eius x* suis μ)
v.10.p.419
>destructa iam non erit mors ante faciem salvatorum sed sola credita vita. morte enim constituta ante faciem hominum propter eam non creditur vita ab his, qui tenentur a morte; destructa vero 687 morte ab omnibus vita creditur. tale aliquid positum est in lege ita: »posui ante faciem tuam vitam et mortem«, item: »erit vita vestra suspensa ante oculos vestros«, et: non credetis vitae vestrae«.sedebit autem filius hominis super sedem gloriae suae, cum nullus contemptibilis et inglorius fuerit in regno eius; omnes enim tunc; qui » gloriam ab hominibus« non acceperunt nec fecerunt aliquid ut »ab hominibus« glorificarentur, sed gloriam solam quae ex deo est quaesierunt, regnabuntur ab eo, qui sederit super sedem gloriae suae. tunc inplebitur et oratio Christi, quam oravit et dixit: »pater, glorifica me ea gloria quam habui, priusquam mundus fieret, apud te«.
Siautem potes intellegere verbum restitutum, postquam factus fuerat caro et omnia quae- [*](8 Deut. 30, 15 — 10 Deut. 28, 66 — 12 Deut. 28, 66 — 18 Vgl. Joh. 5, 41- 20 Vgl. Matth. 6. 2 — 22 Vgl. Joh. 5, 44 — 26 Joh. 17, 5 — 32 Vgl. Joh 1, 14) [*](4 <ἀνθρώπων> Κl nach Diehl Koe vgl. lat. 11 κεκρα΄μμένη Μ 12f καὶ—ὑμῶν <Μ 19 <τι> Kl Koe, vgl. 20 τῶν <Μa 22 μόνου <θεοῦ> Ηu, vgl. lat., doch s. var. lect. zu Joh 5, 44 Hautsch TU 34, 2a, 132f ) [*](4 propter eam Kl Koe propterae R G <BL 7 credetur G L 20 solam] lat. las τὴν ἀπὸ θεοῦ μόνην Κοε 22 regenerabuntur L 24 et oratio] ~G oratio L)
v.10.p.420
<> cumque factus est ***, secundum quod unusquisque necessarium habuit fieri eum sibi, ut omies lucretur, et postea restitutum, ut fiat qualis fuit in principio apud deum« (deus enim verbum erat) in gloria sua quasi verbum, ergo videbis eum sedentem super sedem gloroiae suae, quando non alium ab eo intellexeris filium hominis, qui secundum corpus homo aestimabatur. tunc autem, cum haec in restitutione salvatoris fuerint facta, et qui reliquerunt omnia et secuti sunt eum sedebunt, quasi conformes facti »corporis« et sedis gloriae eius, super duodecim thronos iudicantes duodecim tribus Israel. omnis enim vita iustorum iu-
[*](3 Vgl. I. Kor. 9, 19 — 5 Joh. 1, 2 — 6 Vgl. Joh. 1,1 — 12 Zu ton κατὰ τὸν Ἰησοῦν ἅνθρωπον vgl. Register zu Orig. Π. Vgl. ferner Orig. tom XIII, 25 in Joh. (IV, 470, 18): ἡ δὲ ὑπερύψωσις τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου . . αὔτη ἦν τὸ μηκέτι ἕτερον αὐτὸν τοῦ λόγου ἀλλὰ τὸν αὐτὸν αὐτῷ. — 15f Vgl. I. Kor. 6, 17 — 22 Vgl. Phil.3, 21 ) [*](2 ἄπερ Μ | αὐτὸν Kl Vgl. lat., αὐτῶν Μ Η |<ἑαυτῷ>Κοe, Vgl. lat. 4 l. kαὶ <μετὰ ταῦτα>? Diehl Kl Koe, vgl. lat. 6 θεὸς + καὶ Μc H 7 λόγου] uerbum lat. 10 καὶ]ὅτε <νοήσεις> Κοe, vgl. lat. 12 τὸν Ἰησοῦν] corpus lat. | γινόμενον Μ 16 γενομένων Μ 19 γένηται Κοe γίνεται Μ Η 1 *** Diehl, vgl. gr. 3 fieri habuit L 6/7 erat verbum L 8 ergo y*<L 12 corpus] verlas lat. ein σݲρݲαݲ (für ιݲνݲ) in σῶμα? koe) v.10.p.421
<> dicabit duodecim tribus Israel, quae non crediterunt, et iudicabunt apostoli et qui apostolorum imitati sunt vitam, et iudicabunt generosos quidem, propter quod sunt Israel, non autem egerunt digna genera suo. forsitan autem quod dicit apostolus: » in vobis iudicabitur mundus« dicitur ad eos, qui venerunt ex gentibus, quod autem dicit: seldebitis et uow super duodecim thromos iudicantes duodecim tribus Israel dicitur ad apostolos et ad eos qui apostolicam imitati sunt vitam, iudicaturos Israel, qui generosioes tomundo habentur.
[*](8 I. Kor. 6, 2 1 ώδεκα <M 2 φυλλὰς M 7 εὐγενείας H 13 καθίσεσθε υ καθήσεσθε M H 16 Ἰσραὴλ + dicitur lat. 18 κρινοῦντας KI, vgl. lat. κρίνοντας M H 24 πεπιστευκότας H 32 <ἐν> Koe 33 τηλικαῦτα KI τηλικαύτην M H 1 duodecim Y* <L 4 et indcabunt ] lat. las wohl ein im gr. jetzt fehlendes ka]i krino[ysi hinter dem im last. übergangenen καὶ κατωρθωκότες Κοe 6f non autem falsch über setzt statt qui non Elt) v.10.p.422
Si quis ergo reliquerit monia et secutus fuerit Iesum, quae Petro promissa sunt et ipse percipiet. si autem non omnia reliquit sed quaedam quae specialiter inferius referuntur, hic multiplicia recipiet et vitam possidebit aeternam secundum quod ait: et omnis qui reliquerit fratres aut sorores aut parentes aut filiow aut agrum aut domum propter nomen meum, aut domum propter nomen meum, centuplum accipiet et in futuro vitam aeternam possidebit. et hoc quidem quoniam habet non contemptibilem rationem et secundum simplicem traditionem exhortatoriam ad contemnendam omnem carnalem cognationem et omenm substantiam mundialem, omnis homo fatebitur, [*](5 Vgl. Gen. 37, 9 14 κατὰ Koe καὶ M H 15ff lat. redigiert anders 28 δὲ M c auf Rasur 33 κτήσεως Kl, vgl. substantiam mundialem lat. u. S. 423, 8 κτίσεως Μ Η 15 reliquit B 17 specialiter] entspeich εἰδικῶς Ζ. 21 Diehl 19 aeternam possidebit L 22 et < L 23 reliquerit x reliquit ρ 34 fatebitur Koe, vgl. gr. fatetur x)
v.10.p.423
quoniam multi credentium Christo odio habiti sunt a parentibus suis et elegerunt eos et omnem substantiam spernere. ut vitam posiderent aeternam. credentes quiaomnis qui reliquerit fratres secundum parents carnales et filios carnis et in terra maledicta agros et domos in ea, et reliquerit propter aliud nihil nisi propter nomen christi, multiplicia recipiet; 003C;multiplicia enim> et (si oportet sic nominare) inaestimabiliter multiplicia spiritalia magis quam carnlia, et adhuc supra quod multiplicia recipit non in vita hac temporali, sed in illa vitaaeterna factus percipiet ea. et multiplices quidem fratres et sorores exponere facile est: nam et in hoc saeculo pro fratribus carnalireliquit, multos invenit fratres
[*](15 Vgl. Gen. 3, 17 3 ἀποφανεῖται Κl Koe ἀποφαίνεται Μ Η 5 παστεων Μ 23 τῷ Ru τὸ ΜΗ |π. μεν γὰρ] καὶ π. μέν γε Koe, vgl. lat. 32/33 δι’ ἀπιστίαν Kl, vgl. lat. διὰ πίστιν Μ Η 33 <σωματικῶν> ὑπὸ ? Diehl, vgl. lat. 5 <in> Christo? Diehl, vgl. gr. 8f aeternam possiderent L 12 et 2 Kl, vgl. gr. aut x 17 reliquerit μ reliquit x 19 <multiplicia enim> Kl, vgl. gr. 26 percipiet] recipiet L) v.10.p.424
ˆ’ secudum fidem. sic et parentes omens inreprehensibiles episcopos et quod reliquit infideles parentes. similiter et filios omnes aetatem filiorum habentes. quomodo autem intellegatur multiplices agros vel domos <pro eis> quae reliquerit invenire. non similiter tradere possumus.
Sunt ergo (sicut aestimo) in angelis fratres et sorores omnes qui exhibuerunt se Christo virgines catas, tam isti qui adhuc in terris habentur, quam illi qui iam viviunt in caelis. parentes autem quales dicti sunt Abrahae: »tu autem ibis ad patres tuos in pace, nutritus in senecta [*](22f Vgl. Eph. 4, 13 – 25 Vgl. II. Kor. 11, 2 – 31 Gen. 15, 15 4 ἀνθ’] ἀφ’ Μ 9 οἰκίας] in M Lücke 11 δύναται] possumus lat. 14 παραστήσει Μ 15 εὔλογον Μ c H εὔκολον Μ a w. e. sch. 18 τούτων] οὕτως Koe 25 οἱ] ὡς Koe 26 παραστησάμενοι Kl, vgl. lat. παραστησόμενοι M H 32 μετ’ εἰρήνης < Μ 4 [patres] Kl, vgl. gr. 7/8 filiorum y* <L 10 <pro eis> Diehl, vgl. gr. 20 in angelis Kl, vgl. gr. et angelis G L et angeli B 26 castas virgines L 27 isti qui (G) B istae quae L 28 illi Kl ille G L | qui Kl quae x 29 autem y* < L | quales] lat. las ἄν τινες περὶ Diehl)
v.10.p.425
30 bona«. si autem facti fuerint aliquando (secundum illow patres) 690 isti aliorum patres, multipliciter recipiunt etiam natos. agros autem et domos multiplices * * * intellege mihi in requie paradisi et civitate dei, de qua »dicta sunt gloriosa«, »in cuius gravibus dinoscitur deus cum suscipiet eam«, ut dicatur ad eos qui illic possident domos: »sicut audivimus, ita et vidimus in civitate dodmini virtutum, in civitate dei n ostri«, de qua dicitur: »distribuite graves eius«. super haec autem omnia possidebit vitam aeternam.
Multi erunt primi novissimi et novissimi primi. et hoc habet aliqua et secunddum simplicem sensum exhortari potentia eos, [*](10f Vgl. Ps. 86,3 – 11 Ps, 47,4 – 15 Ps. 47,9 – 18 Ps., 47,14 – 24f Vgl. I. Petr. 2, 5 3/4 πολαπλάσιον Μ 7 πολυπλασίονας Μ 18 καταδιέλεσθε Κl mit LXX lat. καὶ τὸ διέδεσθε Μ Η 22/23 κληρονομ<ίαν ἀγρ>οὺς Kl. 32 τὸν Kl. Koe, vgl. lat. τὸ Μ Η 4 l. recipient? Kl, vgl. gr. 7 * * * Diehl, vgl. gr. 9 gradibus B L 13 et] so LXX var. lect. Koe 15 gradus B L 17 vitam aeternam possidebit LXX 30 et < G)
v.10.p.426
<> <> qui nup[er accedunt ad verbum divinum, ut festinent per ea quae constituta sunt hominibus ad profectum ascendere prae multis, qui videntur senuisse in fide, ad verbum et vitam quae est super illos, cum neque tempus neque parentes infideles inpediant eos qui nuper accedunt. potest etiam huiusmodi sensus et destruere et extollere qui gloriantur eo, quod a Christianis parentibus sunt enutriti in ipsa Christianitate, maxime si fuerint ex patribus <et maioribus> sacerdotali sede dignificatis, id est episcopatus aut presbyteratus aut diaconatus in populo dei. audientes enim, quia multi erunt primi vovissimi et novissimi primi, recordabuntur ut non glorientur in eo, quod videntur priores, neque humilientur et pusillanimes fiant quasi minus aliquid prioribus possidentes, pro eo quod Christianitatis dogmata novissimi receperunt.
[*](13ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 119 1 δυνάμενα Κl Κoe δυνάμενον M H c δυνα Η a 11 αὑτοὺς υ αὐτοὺς Μ Η 14 <Χριστιανῶν> Kl nach Diehl, vgl. lat. 16 φρονούντων Koe φρονοῦντας Μ Η 19 πρεσβυτερείου Η 23/24 ὑπομνησθήσονται Κl, vgl. lat. ὑπομνήσθηται (-τε Μ) Η |μήτε < Η 27 <τι> Koe, vgl. lat. 10 accedunt <ad fidem> Diehl 14 extollere] lat. las ἀνάγειν st. ἀγὼν Koe 18 <et maioribus> Diehl vgl. gr.)v.10.p.427
<> 15
Habet etiam Alterum intellectum,
Ut sint quidem primi Israelitae, Qui facti sunt novissimi propter Infidelitatem suam et proditionem In Christo, gentes autem no- Vissimi facti sunt primi: sit amen Permanserint in fide »non alta Sapientes, sed humilibus consen- Tientes«, et si communicantes Radici patriarcharum et pingue- Dini verbi partum conplantati Fuerint secundum propositum spi- Ritalis legis et Secundum voluntatem propheta- Rum, sit amen et ipsi intellegantur Spiritaliter sicut lex, Illis videlicet a bona olive propter Infidelitatem praecisis. Christo enim »in iudicio« veniente In istum mundum, ut gentes quae Non videbant viderent, Israelitae Autem »videntes« ut propter in- Fidelitatem »fierent caeca«, nos Proselyti Ascendentes per fidem Facti sumus »sursum« et primi, [*](1 — 12 Vgl. C1 Nr. 219 Or. — 10 Röm. 12, 16 — 12 ff Vgl. Röm. 11, 17 — 26f Vgl. Joh. 9, 39 — 27 Joh. 9, 39 — 30ff Vgl. Deut. 28, 43 2<καὶ ἕτερον> Diehl Kl Koe, vgl. Lat. 15 ποιότητι Η 21 διὰ τὴν ἀπιστίαν οἱ πρῶτοι Μ Η ~ Koe 25 γὰρ <Η 12 si x * sic ρ 13/14 pinguitu- Dini G 14 conplantati Kl nach Diehl, vgl. Gr. In qua plantati x 33 1. <sursum> sursum? Kl, vgl. Gr.)
v.10.p.428
<> (Israelitae autem qui fuerunt pri- Ores sunt facti novissimi Per infidelitatem Cadentes. Sic intellegitur et quod Ait: »si quis vult primus esse, Erit novissimus«, tamquam si di- Cat: quoniam nune primatum Accipient qui ex gentibus credunt In me, qui aestimantur novissimi Esse apud Israelitas, novissimi Autem iudicabuntur a deo omnes Israelitae, Etsi videntur »propter tempora« Primi. Si quis ergo vult fieri vere Primus, fiat in istis qui nune Novissimi aestimantur ab Israe- Litis; quicumque autem coluerit Esse in illis, qui primi esse viden- Tur, primate ad gentes translato Conputabitur inter novissimos. Vide autem caute Quod loquitur sermo. Multi (inquit) Erunt primi novissimi. Non omnes primi erunt no- Vissimi nec omnes novissimi erunt Primi.
[*](5 Marc. 9, 35 — 14 Vgl. Hebr. 5, 12 — 24 Vgl. Apoc. 9, 10. 19; 12, 3f 15 1. Εἴ τις <οὗν> Kl, vgl. Lat. 18 ὃς ἂν Diehl, vgl. Lat. ὅσον M H | Γὰρ] δὲ Koe, vgl. Lat. | θέλῃ Diehl, Vgl. Lat. Μένει M H 22 ἀποπεσεῖτε H 11 omnes <infideles> ? Diehl, Vgl. Gr.) v.10.p.429
30sunt enim qui primi fuerunt et nihilominus permanent primi, sicut apostolic Christi qui 692 Israelitae fuerunt de semine Abra- Hae, Qui etiam nunc primi habentur; Et sunt novissimi <novissimi> Nihilominus permanents, Qui male se tractant de populo Christiano et videntur de ec- Clesia esse cum non sint.